Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ Анал этиитин дьон көхтөөхтүк дьүүллэһэр.
Амма — Уус Маайа биир мандааттаах 31 №-дээх быыбардыыр уокуругуттан Саха сирин бар дьонун дьокутаата Руслан Федотов санаатын маннык үллэһиннэ:
– Мин санаабар, Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ анал туһаайыытыгар хас биирдии Саха сирин олохтооҕор сыһыаннаах тиэмэлэри таарыйда. Ол курдук, Илин эҥээргэ сытар Амма, Уус-Маайа улуустарыттан дьокутаат буоларым быһыытынан, эһиил Өлүөнэ күргэтин тутуу бырайыага Уһук Илин сайдыытын национальнай бырагырааматыгар киирбитин сэргии иһиттим.
Ил Дархан 2021 сылтан тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар саҥа мэхэньиисимнэр олоххо киириилэрин боппуруоһун таарыйбыта тыа сирин олохтоохторун болҕомтолорун тарта. Кини ити сыалга 4,115 млрд солкуобай көрүлүннэ диэн чопчулаан эттэ. Кэтэх хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо ыанньык сүөһү аайы 35 тыһ. солкуобайы көрүөхтэрэ, эбэтэр үүттэрин 60 солкуобайга туттарыахтара. Итинтэн 50 солкуобайын өрөспүүбүлүкэ уйунуо, 10-нун — соҕотуопкалааччы. Онон тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга үүт харчыта үрдүөҕэ. Ону таһынан, соҕотуопкалааччылары уонна улуустар салалталарын үүтү кэтэх ыаллартан ырыынак сыанатынан тутарга саҥа систиэмэни олохтуулларыгар ыҥырда. Кэтэх хаһаайыстыбалаахтар кыттыһан кэпэрэтиип тэриниэхтэрин сөбүн Ил Дархан бэлиэтээтэ. Сүөһү иитиитигэр тэтимнээх соҕус хамсааһыннар, сэргэх көрүүлэр киирбиттэрэ улахан эрэли саҕар. Ыччаттар тыа сиригэр олохсуйалларыгар усулуобуйа үөскээн, олохтоох ас-үөл дэлэйдэр ханнык.
Үүт харчытын боппуруоһа тыа сирин олохтоохторун саамай күүскэ туруорсар, долгутар боппуруоһунан буолар. Манна даҕатан эттэххэ, бу тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар кэккэ уларыйыылары, чуолаан, саҥа дьылтан үүккэ уонна ыанньык ынахха көрүллэр субсидиялары көрөр “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан” сокуон барылын тула икки сылы быһа өрөспүүбүлүкэ бары да улуустарын, хаһаайыстыбаларын салайааччыларын, үлэлии сылдьар дьону да кытта көрсөн ырытыы, кэпсэтии, дьүүллэһии барбыта. Элбэх дьону бу ыанньык сүөһү аайы төлүүр бэрээдэк усулуобуйатыгар 35 тыһ төлүүр бэрээдэк сир иэниттэн тутулуктааҕа долгуппута. Итинник барбыта буоллар, үгүс киһи ити харчыны кыайан ылыах суох этэ. Тоҕо диэтэххэ, инники субсидия ылыытыгар, федеральнай ирдэбилинэн, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорооччуларын быһыытынан кэлим реестргэ киириэхтээх этилэр, өссө 2,5 га иэннээх сирдээх үгүс тыа сирин үлэһитэ сүөһүтүн ахсаанын аайы ылыахтаах үбүттэн матар куттала баара. Бу боппуруоһу аан бастакынан аммалар болҕомтоҕо ылан, атын улуустартан тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээччилэрэ эмиэ туруорсан, Саха сирин дьокутааттара өйөөн, хаһаайыстыба бас билэр сирин иэнэ ыанньык ынахха көрүллэр бэрээдэгиттэн туоратылынна. Билиҥҥи бэрээдэгинэн кэтэх хаһаайыстыбалаах киһи хаһаайыстыбаннай кинигэтинэн кини “кэтэх хаһаайыстыбабын, уһаайбалаахпын (приусадебнай учаастак)” диэтэҕинэ бүтэр. Ходуһатыгар, атын сиригэр докумуон хомуйсубат. Итини ахсынньы ыйга СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Михайлович Находкинныын Амма улууһугар тахсан улуус нэһилиэктэрин баһылыктарын, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин, ТХПК салайааччыларын кытта кэпсэтии кэмигэр тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьев бигэргэппитэ. Онон билигин кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон хаһаайыстыбаннай кинигэнэн төһө ыанар ынахтааҕынан уонна отчуоттанар кэмҥэ ынаҕа баарын, тыыннааҕын бигэргэттэҕинэ, ити көрүллэр үбү ылар кыахтаах.
Үлэлээх-хамнастаах буолар туһунан
Ил Дархан норуот төрүт дьарыктарын өйүүргэ анал былааннары, дьаһаллары бэлэмнииллэригэр уонна норуот култуурунай-духуобунай киинин тутарга сорудах биэрбитин норуоппут духуобунай баайын, төрүт үгэстэрин, дьарыктарын сөргүтэ, ситимин быспакка сайыннара сылдьар – мас уустара, тимири уһаарааччылар, туойунан, туоһунан, сиэлинэн оҥоһуктары оҥорооччулар, иистэнньэҥнэр ыра санаалара олоххо киирэригэр олук ууруллубутун бары да биһирии, үөрэ иһиттибит.
Бу төрүт үгэскэ болҕомто Анал туһаайыы биир соругар — нэһилиэнньэ дохуоттанарыгар төһүү буолуо этэ. Дьарыктаах, үлэлээх-хамнастаах буолуу ордук тыын боппуруоһунан буолар. Хайа баҕарар киһи үлэлээх-хамнастаах буоллаҕына, өй-санаа да өттүнэн сайдар, доруобуйата да тупсар. Онон бу – дириҥ суолталаах боппуруос.
Туох барыта кыраттан саҕаланар. Холобур, бу күннэргэ “Кэскил” оҕо кыһатын кытта бииргэ сүбэлэһэн, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин хаарынан оҥорууга оҕо уһуйааннарын ортотугар өрөспүүбүлүкэҕэ күрэхтэһии ыыта сылдьабыт. Бүгүҥҥү туругунан, Дьааҥыттан, Дьокуускайтан, Муоматтан, Намтан, Ньурбаттан, Мэҥэ Хаҥаластан, Уус Алдантан, Чурапчыттан уопсайа 27 оҕо уһуйааныттан куонкурска кыттан, бэйэлэрин үлэлэрин хаартыскаҕа түһэрэн ыыттылар. Бу куонкурус сыала киэҥ, ол курдук, оҕо уонна төрөппүт бэйэ-бэйэлэригэр сыһыана, оҕо айар дьоҕурун сайыннарыы, тулаҕар баар матырыйаалы тутта үөрэнии, толкуйдаан саҥаны оҥоруу, күннээҕи олоххо тиэхиньикэ туһатын, оҕону иитии систиэмэтигэр үлэнэн иитиини дьүөрэлээн туттуу буолар.
Өрөспүүбүлүкэбит олохтоох каадырдары – бырамыысыланнаска сыһыарарга тиһиктээх үлэни ыытара үөрдэр. Биһиги эрэгийиэммитигэр бырамыысыланнас баар буолан, сирбитигэр-уоппутугар “Сахатранснефтегаз”, “Сургутнефтегаз” курдук бөдөҥ Арассыыйа хампаанньалара, “Якутуголь”, “Эльгауголь” курдук таас чоҕу хостуур, “Алданзолото”, “Золото Селигдара”, “Янгеология”, “Анаабыр алмаастара” уо.д.а. араас хампаанньалар үлэлииллэр. Оскуола үөрэнээччилэригэр уонна устудьуоннарга ханнык тэрилтэлэргэ үлэлиэхтэрин сөбүн билиһиннэрэн, иитэн-үөрэтэн таһаарарга соруктаах үлэ, анал үөрэх салааларыгар ирдэбиллэргэ эппиэттэһэр материальнай-техническэй базаны тэрийэргэ болҕомто ууруллуо диэн эрэнэбин. Дьиҥэр, биһиги, сахалар, өрөбөлүүссүйэ инниттэн көмүскэ үлэттэн саҕалаан бырамыысыланнаска сыстыбыппыт. Холобур, мин төрөөбүт түөлбэбиттэн Лээгиттэн аймахтарым, биир дойдулаахтарым ыаллаһа сытар Алдан оройуонугар сир баайын чинчийэр эспэдииссийэлэргэ сирдьитинэн сылдьыбыттара, көмүскэ, шахтаҕа элбэх киһи үлэлээбитэ, ыал ыалынан баран олохсуйбута.
Айылҕабыт чөл буоларын туһугар
Биһиги тыйыс тымныылаах дойдубутугар айылҕа харыстабыла тыын суолталаах. Экология уонна айылҕабыт чөл буолуутугар, маны таһынан, бөҕү харайыы систиэмэтигэр боппуруостарга Ил Дархан Айсен Николаев болҕомтотун уурда.
Мин дьокутаат эбээһинэһин сүгэ иликпиттэн аар айылҕабын харыстыырга ылсан үлэлиибин. Уонтан тахса сыллааҕыта Амма өрүс орто салаата – Амма улууһа Алданы кытта быысаһар сириттэн Мундуруччуттан Лээгигэ диэри айылҕа ураты харыстанар сирэ-уота (ООПТ) буоларын ситиспитим. Билигин бу сиргэ биир да мас кэрдиллибэтин, бөҕү-саҕы ыспаттарын, кыылы-сүөлү мээнэ өлөрбөттөрүн туһугар тустаах уорганнары кытта бииргэ кытаанахтык хонтуруоллуубут.
Ил Дархан Айсен Николаев аҕыйах хонуктааҕыта эрэдээктэрдэри кытары көрсүһүү кэмигэр Амма өрүс баһыгар айылҕа ураты харыстанар сирин-уотун тэрийэргэ тустаах министиэристибэҕэ сорудахтаабытын туһунан эппитин Саха сирин олохтоохторун эрэ буолбакка, айылҕаны харыстыыр, туруорсар бар дьон үөрэ истибитэ.
Төһө да биһиги сайдыылаах үйэҕэ олордорбут, ытык дьоммут үгэстэрэ, биһиги экологтарбыт үлэлэрэ эркээйилээх, кэскиллээх буоларыгар сирдиэхтээҕин олохпут ирдиир. Ойууру ыраастыыр, чэбдигирдэр үлэ нэһилиэнньэ киэҥ билиитигэр киэҥник сырдатыллыахтаах, бары түмсэн, сомоҕолоһон үлэлээтэхпитинэ, тулалыыр айылҕабыт да чөл, салгыммыт, уубут ыраас буоллаҕына, бэйэбит да чэгиэн туруктаах буолуохпут. Сайдыы барыахтаах, ол эрээри норуот инники кэскилэ, доруобуйата инники тутуллуохтаах. Ону Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ анал туһаайыытын кэмигэр 2021 сылы Саха сиригэр Доруобуйа сылынан биллэрбитэ да кэрэһилиир.
Бэлэмнээтэ: Женни Стрюкова
Хаартыскаҕа: Р.Е.Федотов