Саха сирин уһун үйэлээхтэрин туһунан омуннар уонна чахчылар
Бэйэтин кэмигэр научнай эйгэҕэ саха омугу биир саамай уһун үйэлээх дьонунан ааҕа сылдьыбыттара. Аан дойдуга хас да сиргэ уһулуччу уһун үйэлээх дьон үөскүүллэрэ биллэр. Японияҕа, Кавказ дойдуларыгар, Швейцарияҕа сүүс саастарын ааһа олорор дьон үгүстэрэ ааспыт үйэлэргэ дьону сөхтөрөрө, хайдах итинник буоларын чинчийэргэ көҕүтэрэ.
19 үйэҕэ Арассыыйа империятыгар дьон олоҕо аан дойдуга курдук соччо уһуна суоҕа. Научнай-тиэхиньиичэскэй сайдыы саҥа саҕаланан эрэрэ, дьон-аймах олоҕун тупсуута өссө биллэрдик көстө илигэ. Онон 1897 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпис түмүгүнэн Саха сиригэр 90 нтан тахса киһи 100 сааһыттан ордук үйэлээхтэрин туһунан сибидиэнньэ ыраахтааҕы бырабыыталыстыбатын улаханнык соһуппута…
Ыраахтааҕы соругунан уһун үйэлээхтэри ирдээн
Бу биэрэпис чахчыларын бигэргэтээри, Киин Статкомитет салайааччыта оччотооҕу Дьокуускай уобалас күбүрүнээтэригэр Владимир Николаевич Скрипицыҥҥа сурук ыыппыт. Сурукка, 100 саастарын ааспыт дьон туһунан сиһилии ырытыыны ыытарга көрдөһүүнү кытта 38 ыйытыылаах 50 ыйытыгы сыһыаран ыыппыт. Бу ыйытыктары улуустарга чинчийэргэ дьаһалы кытта ыыппыттар. Ол эрэн, икки сыл тухары ыытыллыбыт чинчийиилэр бөрүкүтэ суох түмүктэммиттэр. Ити кэмҥэ тыыннаах хаалбыт 19 уһун үйэлээхтэн үгүстэрин таҥара дьиэтигэр суруллубут миэтирикэлэрэ көстүбэтэх — кинилэр үгүстэрин төрүүр кэмнэригэр таҥара дьиэтигэр кириэстиир үгэс тарҕана илигэ биллибит. Оттон сурукка ааттара көстүбүттэр бары лаппа эдэр эбиттэр. Чахчыламмыт саастаах саамай кырдьаҕас дьахтар Бүлүү уокуругар көстүбүт, кини сааһа 94 эбит. 10.12.1901 сылга Дьокуускай 3-с уокуругун земскэй сэтээтэлэ исправникка ыыппыт дакылаатыгар маннык суруллубут: “Дьиҥ сааһын чопчу билэр саха олус аҕыйах, үгүстэрэ быһа холоон “мин үйэбин моҥообут буолуохтаахпын” диэн сэрэйэн этэллэр…”
Ол кэм дьоно кылгас үйэлээхтэрин Өймөкөөн Вознесенской уонна Кириэстээх Трехсвятительской таҥара дьиэлэрин 19 үйэтээҕи метрическэй кинигэлэрэ туоһулууллар. Өлбүт дьону 4 саастарыттан аахтахха ортотунан 49 саастарын туолаллар эбит. Балтараа тыһыынчаттан тахса дьон миэтирикэтиттэн биир эрэ киһи 100 саастааҕа көстөр. 80–90 саастаахтар эмиэ аҕыйах ахсааннаахтар.
Сэбиэскэй былаас учуотун уратылара
Гражданскай сэрии иирсээннээх сыллара ааспытын кэннэ, Сэбиэскэй былаас нэһилиэнньэ ахсаанын
учуоттуур үлэни саҕалыыр. 1926 сыллаах биэрэпис көрдөрөрүнэн, Саха сиригэр уһун үйэлээхтэр ахсааннара 100 тыһыынча киһиэхэ 529 киһи баара суруллубут. Биллэн турар, бу эмиэ олус саарбах сыыппара, оннооҕор билигин бу көрдөрүү хас да төгүл намыһах. 20 с үйэ 40 с сылларыгар диэри үөрэхтээх киһи дойдубутугар олус аҕыйаҕынан сибээстээн, бу сибидиэнньэлэр эмиэ өйтөн ылыы, быһа холоон суруйуу түмүгэ буолаллара көстөр. Холобур, 131 уонна 140 саастаах дьон баара суруллубуттар (дьиҥнээх саастара кэлин 81 уонна 83 буолара чопчуламмыт). 1943–46 сылларга Өймөкөөн аэропордугар радиотелеграфиһынан үлэлээбит Е. Ф. Вяткина ахтыыларыгар маннык түгэн баар: “Биир оҕоттон “Сааһыҥ хаһый?” диэн ыйыппыппар, “отутум” диэн соһутта. Хайдах быһыылаахтык аахпытын туһунан ыйыппыппар, сүр түргэнник тарбаҕын баттыы-баттыы, ааҕан барбыта: саас, сайын, саас, сайын, саас, сайын… Уол 15 саастаах эбит…”
Кэнники саас эбинээһин атын сылтахтан үөскээбит буолуон сөп. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан байыаннай кэмҥэ нолуок үрдэтиититтэн 60 саастаах эр дьон уонна 55 саастаах дьахталлар босхоломмуттар. Бу чэпчэтиини туһанаары, син балачча киһи дьиҥнээх саастарын үрдэтинэн, аас-туор кэмҥэ нолуоктан куотуммут буолуохтарын сөп.
Өссө биир улахан сылтаҕынан үлэҕэ күүс өттүнэн ыҥырыыттан ааһынааһын буолуон сөп. Ол курдук, 1944–1945 сылларга Дьааҥы, Өймөкөөн уонна Орто Халыма оройуоннарыттан Красноярск — Уэлькаль (ВТКУ) көтөр трасса аэропортарын тутууга 600 киһини үлэҕэ мобилизациялыыр туһунан уураах тахсыбыт. Ол кэмҥэ холкуос салайааччылара бэйэлэрин былааннарын сэриигэ барбыт эр дьоно суох толорор уустук сыаллаах олорбуттара. Онон сэнэх соҕус дьоннорун былдьатымаары, холкуостаахтарга уончалыы сылы эбэн куоттарбыттара буолуо диэн дьон кэпсээнигэр олоҕурар сабаҕалар бааллар.
Ити көрдөрүүлэр сэрии кэннинээҕи учуокка киирэннэр, 1960–70 сылларга саҥаттан “саха дьонун феноменын” туһунан ыстатыйалар бэчээккэ тахсан бараллар. Бу чахчылары тургутан көрбөккө, күөртээһин өссө биир төрүөтэ сэбиэскэй пропагандаҕа сытар. Саҥа былаас кэмигэр дьон олоҕо тупсан, үйэтэ уһаабытын туһунан киэн туттуу ис хоһоонноох
ыстатыйалары хаһыаттар үөрүүнү кытта бэчээттииллэрэ.
Саҥа үйэ чахчылара
Сэрии иннинэ төрөөбүт көлүөнэ олоҕун моҥообутун кэннэ, 1970 с сыллартан саҕалаан дьиҥнээх учуот күүһүрэн, балыыҥкаҕа олоҕурбут үһүйээн статистика сымыйалара көстөн бараллар. (Табылыыссаҕа көстөрүн курдук, олох тупсан истэҕин аайы дьон үйэтэ кыччаан иһэр).
Биллэн турар, билигин мэдиссиинэ сайдан, ас-таҥас тупсан, санитария нуормалара уларыйан, дьон үйэтэ лаппа уһаан турар. Арассыыйа бу көрдөрүүтүнэн төһө даҕаны инники кирбиигэ сылдьыбатар, орто саас 72,4 тэҥнэһэр. Саха сиригэр бу көрдөрүү арыый намыһах — 70 сааска тэҥнэһэр. Оттон саамай уһун үйэлээхтэр дойдуларыгар, Японияҕа муҥутуур саас ортотунан 84,5 тэҥнэспит.
Ол эрэн, дьиҥнээх 100 саастарын сиппит дьон Саха сиригэр эмиэ элбээбиттэр. Холобур, алтынньы 16 күнүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ Михаил Михайлович Дьячковскай 100 сааһын томточчу туолан үйэлээх үбүлүөйүн бэлиэтээтэ. Сүүс сааһын ааспыт кырдьаҕас үчүгэй доруобуйалаах, хаама-сиимэ сылдьар киһи. Кини курдук дьон элбээн иһэллэр, кэнники бу саас дьону соһуппат буолара буолуо диэн санаа баар.
Оттон муҥутуур уһун үйэлээх саха киһитэ кимий диэн ыйыттахха, Сааскылаахха олорон ааспыт, 117 сааһыгар тиийбит Варвара Константиновна Семенникова буолар. Кини сааһын Национальнай архыып үлэһиттэрэ чахчы буоларын мэктиэлээбиттэрэ. 2007 сыл алтынньытыгар Варвара Константиновна планета саамай кырдьаҕас киһитинэн ааҕыллыбыта.
Ыстатыйаны суруйууга «Саха сиринээҕи кэлим мэдиссиинискэй проблемалар научнай кииннэрэ» ФГБНУ научнай үлэһитэ Спиридон Спиридонович Слепцов научнай үлэлэрэ туһанылыннылар.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска — СИА.