Саха сиригэр кыыл-сүөл ахсаана элбиир дуо?

Бөлөххө киир:

РНА Сибиирдээҕи салаатын Биология институтун учуонайа Александр Аргунову кытта кылгастык кэпсэттибит. 1998 сылтан Саха сиригэр үөскүүр кыыллары үөрэтиинэн утумнаахтык дьарыктанар Александр Валерьевич кэпсээнин булчуттар сэргиэхтэрэ.

Туртас элбээтэ

— Мин бастаан хандьыдаат диссертациятын туртаска көмүскээбитим. Онон кэпсээммин бу кыылтан саҕалыахпын баҕарабын. Билэргит курдук, туртас Саха сирин киин оройуоннарыгар баар, Бүлүү диэки аҕыйах, быһата, Горнайтан саҕалаан илин эҥээр улуустарыгар оттонор ходуһалаах, алаас сирдэргэ үөскүүр. Халыҥ хаардаах Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ аҕыйах, хоту диэки үөскээбэт кыыл. Туртас хайаны уҥуордаан туоруура ыараханыттан буоллаҕа, арай, биирдиилээн Дьааҥыга түбэһитэлээбитэ. Манна 20-с үйэ бастакы аҥаарыттан саҕалаан 1950-с сыллартан баар буолбута. Амур өрүс тардыытыттан, Забайкалье диэкиттэн көһөн кэлбитэ.

Археологтар 8–9 тыһыынча сыл анараа өттүгэр былыргы киһи тас кырамтатыгар көрбүттэринэн, Покровскай диэки Куллатыга туртас уҥуохтара көстөллөр.

Билигин туртас элбии турар кэмэ. Халыҥ хаардаах, тымныы кыһын аҕыйааччы. Сылгыга мөлтөх кыстык буоллаҕына, туртаска эмиэ оннук дьыл тосхойор. Биһиги ааҕарбытынан, туртас ахсаана 20-н тахса тыһыынчаҕа тиийдэ, ол эрээри 30-ча тыһыынчаны кыайбат. Тыыннаах ыйааһына — 50 киилэ курдук. Элбэх төрүөхтээх, литэрэтиирэттэн көстөрүнэн, түөрт оҕону төрөтөр, биэскэ да тиийэр кыахтаах. Үксүн иккилии-үстүү оҕолоох буолар. Күһүн отунан аһыыр, кыһын оройугар аһылыгын 20 бырыһыана от буолар. Лабыктаны, уҥуохтаах отону үчүгэйдик сиир.

Сиэмэх кыыл барыта бултаһааччы, киис, саһыл да буоллуннар. Оҕотун саһыл тонуур.

Сылгы курдук хаһар кулааһай

Кулааһай эмиэ туртас курдук 20 үйэ ортотуттан Саха сиригэр баар буолбута. Бастаан Өлүөхүмэ диэки биллибитэ. Киин оройуоннарга, Хаҥалас улууһугар 80–90-с сыллартан күүскэ үөскээбитэ. Билигин илин эҥээр диэки тэнийдэ. Манна Дьокуускай диэки биирдэ эмэ киирэн ааһар. Ол эрээри хаҥас кытылынан барбат, Амма, Буотама курдук таас үрэхтээх сирдэри сөбүлүүр. Уус Алдаҥҥа, Аммаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга баар. Үксүн Хаҥалас таас биэрэктээх сирин тутуһар. Тыыннаах ыйааһына — 350 киилэ. Улахан буур кулааһай итиччэ ыйааһыннаах.

Аһылыга диэн оту элбэхтик сиир, үрүйэлэргэ сылгы курдук хаһар, кыһын мас уонна сир лабыктатынан, талаҕынан аһылыктанар. Өлүөхүмэ булчуттара кулаа- һайы бултуулларыгар “айаа“ диэн ааттаах турбаны үрэн бултууллар. Билигин үксүн интэриниэтинэн сакаастаан ылаллар. Дьиҥэ, туоһунан, маһынан да оҥостооччулар. Сакаастаан ылар былаастык тэриллэрэ үрэргэ үчүгэй дииллэр.

Саха сиригэр кулааһай ахсаана 10 тахса тыһыынчаҕа тиийдэ. Дьиҥэ, 10 тыһыынчаттан кыра буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, Өлүөхүмэ, Хаҥалас, Алдан диэки эрэ баар. Хаардаах кэмҥэ суоллаан, суукка устата тугу гыммытын үөрэтэбит. Кулааһайы бөрө, сиэгэн уонна эһэ бултаһар. Тыатааҕы үксүн саҥа төрөөбүт оҕотун тутан сиир. Улахан кыылга кыра кыыллар чугаһаабаттар буоллаҕа.

Бөрөнү бөртөлүөтүнэн бултааһын тайаҕы дэлэппитэ

Тайах. Серошевскай “Якуты” кинигэтигэр 19-с үйэ бүтэһигэр Бүлүүгэ тайах, эһэ да, бөрө да суох эбиттэр диэн суруллубут. Номоххо эрэ хаалбыт. Оттон тайахпыт киин оройуоннарга 20-с үйэ 50-с сылларын ортотун диэкиттэн үөскээн барбыт. 50-с сыллар кэннилэриттэн элбээбит. 50-с сылларга Саха сирин үрдүнэн 42 тыһыынча тайах баара. 60-с сылларга 60 тыһыынча буолуо.

Бу кыыл туундараҕа тиийэ төрүүр. Түргэнник 80-с сыллар бүтүүлэриттэн элбээн барбыт. Саамай элбээбитинэн биллэр 1981 сылга ахсаана — 80 тыһыынча. Элбээбит төрүөтэ — тайахха саамай кутталлаах бөрөнү ити сылларга бөртөлүөтүнэн бултаабыттара көмөлөстөҕө. Онтон 90-с сыллартан эмискэ аҕыйаан барар. 1993 сыллаахха 32 тыһыынча эрэ хаалар. Онтон, дьэ, 2001–2002 сылларга 42 тыһыынча ахсааннаах буолар. Сыыйа-баайа элбээн, билигин 60–80 тыһыынчаҕа тиийдэ дииллэр.

Ол эрээри, син-биир 1981 сыллааҕар аҕыйах. Билэргит курдук, билигин туһанааччыларга бултуур сири биэрбиттэрэ тайах ахсааныгар эмиэ охсуон сөп дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, туһанааччы бу сиригэр 100 тайахтаахпын диэн кыыллары кыһыҥҥы учуоттааһын түмүгүнэн эттэҕинэ, киниэхэ тайаҕы бултуурга 3 устуука лиссиэнсийэ бэриллэр кыахтаах. Онон статистиканы кыратык элбэтиэхтэрин эмиэ сөптөөх курдук.

Билигин тайаҕы ытынан бултааһын күүһүрдэ, вездеход тиэхиньикэни хото туһаналлар. Кыһын массыынанан бултуу сатыыллар, ол бобуулаах, быраканьыардааһыҥҥа киирсэр. Булчут эрэ үксэ билэрэ буолуо, тайах баһаар кэнниттэн үөскүүрүн. Кыһын бу кыыл 3–4 туонна талаҕы сиир, оту да, тугу да сиэбэт. Ол иһин сылдьар сиригэр талах элбэх буолуохтаах. Күҥҥэ инчэҕэйинэн аһылыгын нуормата — 10–15 киилэ. Ойуур уота сиэбит сириттэн кучу оту сайын тоҕо эрэ сөбүлээн сиирэ бэлиэтэнэр.

Ойуур баһаарын кэнниттэн тыа иһэ күөрэ-лаҥкы буолан, быраканьыардар массыынанан сылдьан бултуулларыгар табыгаһа суох буолла. Билигин тайах үөскүүрүгэр усулуобуйа бөҕө буолла, онон үөскүүрэ буолуо дии саныыбын.

Кыыл таба аҕыйаата

Саха сиригэр туундара уонна мас табата баар. Туундара киэнэ үс популяцияттан (Өлүөнэ-Өлөөн, Дьааҥы-Индигир, Сундуруун) турар. Саамай элбэх ахсааннаах популяция — Өлүөнэ-Өлөөн киэнэ — 90–95 тыһыынча. Өлөөн сиригэр Красноярскай диэкиттэн 30 тыһыынча кэлэн кыстыыр. Олортон 3–5 тыһыынча курдуга олоччу манна хаалар. Оттон Дьааҥы-Индигир популяцията 1987 сылларга 134 тыһыынчаҕа тиийэ сылдьыбыттаах. Билигин бултанан олоччу суоҕун кэриэтэ — 5 тыһыынчаны кыайбат. Аҕыйыырыгар куруук тыһы таба бултанара төрүөт буолбута. Тыһылар көһөн (миграциялаан) бараллар, оттон атыырдара кыра бөлөҕүнэн тыаҕа хаалан хаалаллар. Ол иһин тыһыны аҥаардастыы кыргыы ахсааннарын биллэ аччаттаҕа.

Халымаҕа баар Сундуруун популяциятын ахсаана биир таһымҥа турар. Туундара табаларын этэр буоллахха, 90-с сылларга Чукотка киэнэ лаппа аҕыйаабыта. Онтон 2–3 сылыгар ахсаана 4 төгүл элбээбитэ.

Мас табата хайалаах сиргэ баар туундара табатыттан кээмэйэ улахан буолар. Бу кыыл кыра бөлөҕүнэн сылдьарын ордорор. Сүрүннээн Дьааҥы хайаларыгар үөскүүллэр, киин оройуоҥҥа дэҥҥэ көстөр. Кыыл таба хайалаах уонна хойуу тыалаах үрүйэ-харыйа сирдэри сөбүлээн үөскүүр. Дьааҥы уонна Алдан хайаларын үрэхтэригэр, Өлүөхүмэ өрүс систэригэр ахсаана элбэх соҕус. Киин улуустарга сэдэх эрээри, Амма өрүс тардыыларыгар куруутун баар. Тайах курдук ыкка туран биэрбэт, сатыы хааман бултуохтарын эрэ сөп.

Түгэнинэн туһанан, Саха сирин булчуттарыгар биһиэхэ үөскүүр-тэнийэр кыыллары булт быраабылатыгар олоҕуран, сиэрин тутуһан бултуургутугар сүбэлиибин.

Бэлэмнээтэ Женни Стрюкова.

«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыска — СИА.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0