Саха сиригэр уолу-кыыһы арааран үөрэтии холобура

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Уолу-кыыһы арааран үөрэтии силиһэ-мутуга дириҥ. Тас дойдуттан кэлбит көстүү диэтэхпитинэ, бука, улаханнык алҕаһаабаппыт буолуо. Биллэн турар, ким эрэ биһириир, ким эрэ сиилиир. Күн бүгүн Арассыыйаҕа 600-чэ оскуола баара биллэр. Бу сокуонунан көҥүллэнэр. Бүгүн Саха сиригэр төһө тэнийбитин көрүөҕүҥ.  

edersaas.ru

Дириҥ силистээх

Үөрэхтээһин хото киирэрин саҕана кыргыттары туспа үөрэтэллэрэ. Киинэлэргэ даҕаны кыахтаах, сэниэ дьон кыргыттарын үөрэхтээри, учууталлары наймылаһан дьиэлэригэр олордон үөрэттэрэллэрэ элбэхтик көстөр. Ханнык баҕарар дойдуга үөрэхтээһин саҥа саҕаланар кэмигэр бэлиэтэнэр көстүү буолар.

Арассыыйаҕа

Онтон Арассыыйаҕа хайдаҕый? Ыраахтааҕы саҕана арааран үөрэтии орто үөрэх бары кыһаларыгар (пансионнарга, гимназияларга, прогимназияларга, реальнай училищеларга) кэриэтэ баара биллэр. Маныаха билии иҥэриитин, быраап даҕаны өттүнэн эр дьон үөрэҕин кыһата биир харыс үрдүк турара, өрө тутуллара диэн бэлиэтииллэр. Дьахталлар үөрэхтэнэн, оҥорон таһаарыыга ылсан, тэҥ бырааптанан барбыттарын кэннэ ХХ үйэ 20-с сылларыгар уопсай үөрэтии киирэр итиэннэ күн бүгүҥҥэ диэри олохсуйан сылдьар. Ол эрээри, 1943-1954 сылларга арааран үөрэтии хаттаан киирэ сылдьыбыта биллэр. 1954 сылтан күн бүгүҥҥэ диэри судаарыстыбаннай оскуолаларга оҕолор сүрүннээн бииргэ үөрэнэллэр.

Уларыта тутуу сылларын кэнниттэн олох-дьаһах, олоҕу көрүү даҕаны тосту уларыйар. Онон экспериментальнай кылаастар, оскуолалар үөдүйэн бараллар. Кэлин уолу-кыыһы арааран үөрэтии кыралаан эбиллэн иһэр диэн ыйаллар. Ити төрүөтэ эмиэ араас.

Саха сиригэр

Саха сирэ дойду үөрэҕин тутулуттан тахсыбатаҕа. Эр дьон классическай прогимназията, дьахталлар гимназиялара диэннэр бааллара. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар оскуолалары таҥара дьиэлэриттэн араарыы, уолу-кыыһы бииргэ үөрэтии киирэр, төрөөбүт тылынан үөрэх кинигэлэрин таһаараллар, пансионнары тэрийэллэр, о.д.а. уларыта тутуу барар.

Билиҥҥитэ Саха сиригэр кадетскай оскуоланы, кылаастары аахсыбатахха, Үөһээ Бүлүү улууһугар хас даҕаны оскуола, Уус Алдан улууһугар “Уолан” гимназия, Дьокуускай куоракка “Сахат” чааһынай оскуола үлэлииллэр. Бу оскуолалары биирдиилээн ылан көрүөҕүҥ.

“Уолан” гимназия

Бука, өрөспүүбүлүкэҕэ “Уолан” гимназия туһунан истибэтэх киһи суоҕа буолуо. 1994 сыллаахха уларыта тутуу кэмигэр аһыллыбыт оскуола күн бүгүҥҥэ диэри ситиһиилээхтик үлэлиир. Уол оҕо уйулҕатын сайыннарыыга, этнопедагогикаҕа, саха норуотун үгэстэригэр олоҕурбут үөрэтии букатын саҥа, ураты ньымата тэриллибитэ.

Гимназия СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев оскуолаларын ситимигэр киирэр, СӨ Наукаларын Аччыгый академиятын эрэгийиэннээҕи салаатынан, Максим Аммосов аатынан ХИФУ ассоциированнай оскуолатынан буолар. 2018 сыллаахха “Арассыыйа 100 бастыҥ оскуолата” куонкурус “Бастыҥ гимназия-2018” номинациятыгар лауреатынан ааттаммыта.

Тимир уһаарыллан тимир буолар, уол оҕо эриллэн эр бэрдэ буолар” диэн саха муударай өс хоһоонун тутуһабыт. Оҕолор кыра эрдэхтэриттэн эр киһилии майгыны иҥэрэр, эр киһилии тыыҥҥа иитэр араас тэрээһиннэргэ кытталлар. Холобур, тыаҕа сатыы бохуоттар, байыаннай-патриотическай түмсүүлэр, аҕалары кытта муҥха… Биһиэхэ кып-кыра оҕолор кэлэн айылҕаҕа хайдах тутта-хапта сылдьыллыахтааҕын билэр, балыктыыр, бултуур, бэйэлэрин көмүскэнэр, кэрэ аҥаары убаастыыр уонна лидер буоларга талаһар эр санаалаах уоланнар буола үүнэллэр.

Кистэл буолбатах, уолаттар кыргыттардааҕар бытааннык сайдаллар, ол эрээри, улахан кылаастарга ситэллэр. Бу уратыларын учуоттаан, уолаттары туспа иитии кинилэр үөрэххэ кыахтарын толору арыйар, эрэли үөскэтэр, — диэн санаалаах гимназия дириэктэрэ, 2000 сыллаахха тустаах үөрэх кыһатын бүтэрбит Федор Татаринов.

25 сыл устата Саха сирин 12 улууһуттан, Дьокуускай куораттан, Калининградтан, Москваттан гимназияны, уопсайа, 400 оҕо бүтэрбитэ, итинтэн – 24-дэ кыһыл, 33-һэ үрүҥ көмүс мэтээлинэн.

Үөһээ Бүлүү холобура

Үөһээ Бүлүүгэ уолу-кыыһы арааран үөрэтии 2008  сылтан киирбит. Күн бүгүн улуус киинин сэргэ Нам, Хоро, Дүллүкү оскуолаларыгар уолаттары-кыргыттары тус-туспа кылаастарга үөрэтэллэр. “Тоҕо?” диэн ыйытыыга улуустааҕы үөрэх управлениетын начаалынньыга Спиридон Борбуев:

Хоруйа судургу — кыыс уоллааҕар сытыы, эрдэ сайдар. Учуутал ыйыттаҕына, уол хаһан толкуйдуор диэри, кыргыттар илиилэрин уунан, уолаттары быһа түһэн хоруйдуу охсоллор. Биир оскуолаҕа үөрэнэллэр эрээри, “А” кылааска уолаттар, “Б” кылааска кыргыттар. Гендернэй үөрэхтээһин биһиги улууспутугар 2008 сылтан киирбитэ. Бу кэрчик кэми ылан көрөр эбит буоллахпытына, уолаттар үөрэхтэрин хаачыстыбата үрдээтэ, доҕордоһуу, бэрээдэк өттүгэр тупсуу көстөр. Оттон кыргыттары иитии өттүн ылан көрдөххө, кыргыттар, уолаттар баар буоллахтарына, бэйэлэрин көрүнэр эбиттэр. Ол иһин быйылгы үөрэх дьылыттан кэккэ биридимиэттэргэ кыттыһан үөрэниини киллэрдибит. Аны 10-11 кылаастарга уол, кыыс бары бииргэ үөрэнэллэр, — диэн этэр.

“Сахат” оскуола

Саха сирин биллэр-көстөр, ураты куоластаах ырыаһыта Анатолий Бурнашев аҕыйах сылтан бэттэх “Сахат” диэн уолаттар оскуолаларын аспыта. Быйыл кэҥэтэн, өссө кыргыттар кылаастарын арыйда. Кини уолу-кыыһы арааран үөрэтии үтүө өрүттээҕин бэлиэтиир.

Биһиги бу салааҕа “бастакы хараҥаччылар” буолбатахпыт. Үөрэх эйгэтигэр сүүһүнэн сыллар анараа өттүлэригэр олоххо киирбит ньыма. Баҕалаах, өйүнэн-санаатынан сиппит, оҕобор гендернэй иитии туһалаах буолуо диир төрөппүттэр кэлэллэр. Маннык оскуола баар эбит диэн сүүрэн кэлэн оҕотун киллэрбит, салгыы үөрэтэ хаалларбыт, бэлэмэ суох буолан тахсан барбыт даҕаны төрөппүттэр бааллар.

Уол оскуолатын арыйбыт буоллахпытына, кыыс оскуолата баар буолуохтаах диэн санааттан, быйыл күһүн кыргыттар оскуолаларын астыбыт. Холобур, 7 саастаах кыыһы уонна уолу тэҥнээн көрдөххө, өйүнэн-санаатынан, эт-хаан өттүнэн ситиитинэн ортотунан балтараа сыл кыыс уолу баһыйар. Түргэн-тарҕан, оҕолору кытта түргэнник уопсай тылы булар, үксүгэр кылаас ыстаарасталара кыргыттар буолаллар, — диэн санаатын үллэстэр.

Икки көрүү

Кэлиҥҥи сүүрбэ сылга арааран үөрэтии боппуруоһа уостан түспэт. Итиниэхэ учуонайдар да, үөрэххэ, иитиигэ сыһыаннаах дьон, төрөппүттэр даҕаны икки сүрүн боппуруоска тохтууллар. Бастакытынан, оскуола уол, кыыс сайдыытын уратытыгар болҕомто уурбакка, аҥаардас билиини иҥэриинэн дьарыктанар диэн ыйаллар. Ол курдук, “кыыс уоллааҕар сытыы, түргэнник толкуйдуур, чобуо, онон учуутал ыйытыытыгар ким-хайа иннинэ илиитин уунан хоруйдуу охсор” диэн холобурдууллар. Эмиэ бу бириинсипкэ олоҕуран, сорохтор оҕону уһуйааҥҥа сылынан араарыы төрүкү сыыһатын дакаастыыллар.

Аны кыыс оҕо уоллааҕар эрдэ сайдара баар суол. 14-15 саастаах кыыс оҕо өйүнэн-санаатынан уолтан биир-икки сыл урутаан иһэр диэн быһаараллар. Онтон сылтаан сорох уолаттар бэйэлэригэр бүгэллэр, улааппыттарын даҕаны кэннэ мантан кыайан тахсымыахтарын сөп диэн уйулҕа үлэһиттэрэ этэллэр.

Иккиһинэн, уолу уол, кыыһы кыыс курдук айылҕатынан арааран иитиллиэхтээх, үлэҕэ-хамнаска сыһыарыллыахтаах диэн быһаарааччылар эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Кистэл буолбатах, кэлин “эр киһи учуутал аҕыйаата, ол түмүгэр ­кыыстыҥы уолаттар иитиллэн тахсаллар” диэн элбэхтик холобурдууллар.

Түмүк оннугар

Ити курдук, күн бүгүҥҥэ диэри тустаах тиэмэҕэ мөккүөр куруук баар. Аныгы учуонайдар, уйулҕа үлэһиттэрэ уолу-кыыһы олоччу араарбакка, уруок уонна эбии дьарык кэмигэр эрэ тус-туспа үөрэтэр, уһуйар ордук диэн түмүккэ кэлэллэр. Ол курдук, сынньалаҥ кэмигэр (переменаҕа), уопсай тэрээһиннэргэ алтыһаллара туох даҕаны куһаҕаны аҕалбатын ыйаллар. Олоччу араарыы оҕо улаатарын саҕана атын өттүнэн диэлийэн тахсыан сэрэтэллэр.

Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0