Аан дойду уларыйар, технология түргэнник сайдар, ону кытта биһиги өрөспүүбүлүкэбит уларыйыы суолугар үктэнэн турар. «Сила Сибири» гаас турбата, Дьокуускайдааҕы IT-паарк ситиһиилэрэ, «СахаВуд» аан дойдуга аатырыыта – бу барыта Саха сирэ айылҕатын баайынан эрэ буолбакка, саҥа технологияларынан уонна айар индустриятынан инники күөҥҥэ таҕыста.
Маннык кэмҥэ эдэр киһи ханнык идэни талан, кэскилин түстээн, төрөөбүт дойдутун сайдыытыгар кыттыһыан сөбүй?
Бу ыстатыйаҕа кэлэр 10 сылга Саха сиригэр саамай наадалаах идэлэр испииһэктэрин анаан-минээн оҥордубут. Бу – кэнчээри ыччакка анаммыт суолдьут сулус.
Саха сирин кэскиллээх ТОП-10 идэлэрэ
1. Хайа хостуур бырамыысыланнаһа уонна геология
- Саха сирэ Арассыыйа алмааһын 90-тан тахса бырыһыанын, кыһыл көмүһүн үгүс өттүн хостуур. Хампаанньалар мэлдьи айылҕа саҥа саппаастарын көрдүүллэр уонна хостууллар.
- Интэриэһинэй чахчы: Тимир рудатынан уонна урааннаах баай сирдэри арыйыы геолог, маркшейдер, байытааччы уонна хайа инженера курдук идэлэргэ ирдэбили өссө үрдэтиэҕэ.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Геолог, гидрогеолог, хайа инженера, маркшейдер.
2. IT-технология уонна сыыппара сайдыыта
- Саха сирэ Арассыыйа үрдүнэн Уһук Илин IT-киинэ буолар сыаллаах. Холобур, inDrive, MyTona курдук аан дойдуга биллибит хампаанньалар биһигиттэн силистээхтэр.
- Интэриэһинэй чахчы: Дьокуускайдааҕы IT-пааркаҕа 150-тан тахса хампаанньа үлэлиир, кинилэр дойдуга эрэ буолбакка, аан дойду ырыынагар тахсаллар. Бу программист, кибербезопасность исписэлииһэ, дааннайы анаалыстыыр идэлэр хамнастара үрдүү турарыгар тиэрдэр.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Программист, web-оҥорооччу, кибербезопаность исписэлииһэ, UI/UX дизайнер.
3. Мэдиссиинэ уонна доруобуйа харыстабыла
- Нэһилиэнньэ сааһырар, ону кытта доруобуйа харыстабылыгар ирдэбил үрдүүр. Киэҥ нэлэмэн өрөспүүбүлүкэҕэ ыраах нэһилиэктэргэ мэдиссиинэ көмөтө олус наада.
- Интэриэһинэй чахчы: Дьокуускайга Кардиология уонна Онкология кииннэрэ тутуллан, үрдүкү технологиялаах эпэрээссийэлэри оҥорор кыаҕы биэрдэ. «Земскай быраас» бырагырааманан тыа сиригэр үлэлии барар быраастарга 2 мөл. солк. көрүллэр. Ону таһынан, телемэдиссиинэ сайдыыта ыраахтан сүбэлиир-амалыыр кыаҕы кэҥэтэр.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Быраас (терапевт, хирург, кардиолог), сиэстирэ, телемэдиссиинэ исписэлииһэ, реабилитолог.
4. Энергетика уонна ОДьКХ
- Биһиги тыйыс айылҕалаах кыһыммытыгар сылаас уонна уот-күөс эбийиэктэрэ тохтоло суох үлэлииллэрин ирдиир. Ирбэт тоҥ уларыйыылара тутууларга саҥа быһаарыылары эрэйэр.
- Интэриэһинэй чахчы: Өрөспүүбүлүкэҕэ ититэр ситимнэри саҥардыы үлэтэ күүскэ барар. Арктика улуустарыгар күн күүһүнэн үлэлиир электростанциялар тутуллаллар. Ирбэт тоҥу чинчийэр инженердэр (инженер-мерзлотовед) аан дойдуга ирдэниллэр буоллулар.
- Ханнык идэлэр: Инженер-энергетик, инженер-теплотехник, ирбэт тоҥу чинчийэр исписэлиис.
5. Тыа хаһаайыстыбата уонна экология
- Аһынан- үөлүнэн хааччыллыылаах куттала суох буолуу – дойду сүрүн соруга. Тыйыс айылҕабытыгар үүнэр, бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйа сыаната үрдээн иһэр. Ойуур баһаардара, ирбэт тоҥ ириитэ экологтартан саҥа чинчийиилэри ирдиир.
- Интэриэһинэй чахчы: Саха сиригэр тымныыны тулуйар саҥа суортары таһаарар селекция үлэтэ күүһүрдэ. Сылгы уонна таба ахсаанын элбэтиигэ судаарыстыба өйөбүлэ күүстээх. Айылҕа харыстабылын үлэһиттэрэ, экологтар ойуур баһаарын утары саҥа ньымалары киллэрэллэр.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Агроном, бэтэринээр, эколог, землеустроитель.
6. Үөрэхтээһин
- Олох сайдан истэҕин аайы, киһи олоҕун тухары үөрэнэр. Кэлэр көлүөнэни саҥа идэлэргэ бэлэмниир учууталлар хаһан баҕарар наадалар.
- Интэриэһинэй чахчы: Учуутал идэтэ уларыйар – билигин цифровой технологияны баһылаабыт, бырайыагынан үлэлиир сатабыллаах, оҕо талаанын эрдэ арыйар педагогтар ирдэнэллэр. IT-кылаастар, инженернай хайысхалар оскуолаларга киириилэрэ учууталга эбии ирдэбили туруорар.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Учуутал (математика, физика, информатика), эбии үөрэхтээһин педагога, тьютор.
7. Тутуу уонна архитектура
- Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамата күүскэ үлэлиир. Саҥа оскуолалар, балыыһалар, култуура кииннэрэ тутуллаллар.
- Интэриэһинэй чахчы: Өлүөнэ өрүһү туоруур күргэ бырайыага тутааччыга, архитекторга, инженергэ, логиска сүҥкэн ирдэбили үөскэтиэҕэ. Тыйыс айылҕаҕа тутуу технологиялара туспа билиини эрэйэллэр.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Инженер-тутааччы, архитектор, бырайыактыыр менеджер, ландшафтнай дизайнер.
8. Айар индустрия уонна киинэ
- «Сахавуд» феномена аан дойдуга билиннэ. Биһиги киинэлэрбит «Кинотавр», Венециятааҕы, Берлиннээҕи киинэ бэстибээллэригэр кытталлар, бириистэри ылаллар.
- Интэриэһинэй чахчы: Айар индустрия киинэттэн таһынан анимация, көмпүүтэр оонньууларын оҥоруу, муусука курдук хайысхаларынан кэҥээн иһэр. Бу эйгэҕэ режиссер, сценарист, оператор, саундизайнер, 3D-аниматор курдук идэлэр наадалар.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Режиссер, сценарист, продюсер, аниматор, VFX-исписэлиис.
9. Туризм
- Саха сирин ураты айылҕата – Өлүөнэ очуостара, Өймөкөөн тымныыта, булуус, турук хайа – аан дойду туристарын тардар.
- Интэриэһинэй чахчы: Этно-туризм (саха олоҕун-дьаһаҕын билиһиннэрии), экстремальнай туризм (тымныыга айан) уонна гастрономическай турдар күүскэ сайдан эрэллэр. Бу гид-тылбаасчыттарга, тур-менеджердэргэ, гостиница үлэһиттэригэр ирдэбили үөскэтэр.
- Ханнык идэлэр нааданый?: Тур-менеджер, гид-тылбаасчыт, гостиница дьаһалтаһыта, ивен-менеджер.
10. Куйаар ситим идэлэрэ (Digital-профессии)
- Ыраахтан олорон үлэлиир кыах Саха сирин курдук киэҥ сиргэ олус табыгастаах. Ханнык баҕарар тэрилтэ, урбаанньыт бэйэтин табаарын, өҥөтүн куйаар ситимин нөҥүө сырдатыан, атыылыан баҕарар.
- Интэриэһинэй чахчы: Бу идэлэр Оҥоһуу өйтөн сүтүөхтэрэ диэн куттал сымыйа. Төттөрүтүн, SMM-менеджер, таргетолог, контент оҥорооччу (рилсмейкер) бэйэтин үлэтигэр AI-ны туһанан, өссө түргэнник уонна көдьүүстээхтик үлэлиир кыахтанар.
- Ханнык идэлэр нааданый?: SMM-менеджер, интернет-маркетолог, копирайтер, контент-менеджер.
Ханна үөрэнэбит?
Бу идэлэри баһылыырга Саха сирин үрдүк үөрэхтэрин кыһалара бары усулуобуйаны тэрийэллэр:
- М.К. Аммосов аатынан ХИФУ: Бу – бары хайысханан билиини биэрэр университет. Мэдиссиинэ, хайа дьыалата, IT, тутуу, педагогика курдук бары кэскиллээх хайысхалар бааллар.
- АГИКИ (Арктикатааҕы судаарыстыбаннай култуура уонна искусство института): Айар индустрияҕа (киинэ, дизайн, анимация), туризм эйгэтигэр талааҥҥын арыйыаххын баҕардаххына – эйиэхэ анаммыт кыһа.
- АГАТУ (Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университет): Тыа хаһаайыстыбатын, экологияны, сири олохтооһуну, ветеринарияны баһылыырга бастыҥ кыахтары биэрэр.
Саха сирэ технологическай уонна экэнэмиичэскэй сайдыы саҥа кэрдииһигэр үктэнэн турар. Өрөспүүбүлүкэ кэскилэ бүгүн оскуола паартатыгар олорор кэнчээри ыччаттан быһаччы тутулуктаах. Сөптөөх идэни талыы дьоллоох олоҕу батыһыы эрэ буолбатах, бу – төрөөбүт дойдуҥ сайдыытыгар бэйэ кылааккын киллэрии.
Идэҕин сөпкө тал, дьулуурдаахтык үөрэн уонна бэйэҥ Сахаҥ сирин кэскилин түстээ!
Алина Диодорова, ХИФУ устудьуона