Күн тахсар дойдутуттан икки миниистир – Экономика уонна Наука миниистирдэрэ – тэҥинэн кэлэн Дьокуускайга мунньах ыыппыттара биһиги историябытыгар суоҕа. Ол эрээри бү түгэни быстах биир-икки күннээх эрэ тэрээһин курдук саныыр сыыһа. Бу – Россия уонна Япония, Саха сирэ уонна Япония сыһыаннаһыыларыгар биир дьоһун хардыы.
Парламеннар икки ардыларыгар меморандум
Ааспыт өрөбүллэргэ, бэс ыйын 23-24 күннэригэр, Сахабыт сиригэр Япония улахан дэлэгээссийэтэ кэлэн барда. Дэлэгээссийэ икки дойдулар бииргэ үлэлэһэр структураларын үһүс кыттыгас мунньахтарын чэрчитинэн кэлэн барда. Мунньах түмүгүнэн бииргэ үлэлэһэр туһунан меморандум түһэристилэр. Биһиги өттүбүтүттэн, Россияттан, Россия уонна Япония парламеннарын уонна регионнарын икки ардыларынааҕы консультативнай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, РФ Федеральнай Сэбиэтин тас дойдулар дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Константин Косачев, Японияттан Парламент сүбэһиттэрин палаататын Либеральнай-демократическай баартыйатын Россияны кытары үлэлэһэр дискуссионнай кулуубун бэрэссэдээтэлэ, Япония экономикатын, атыытын, промышленноһын миниистирэ, экономика эйгэтигэр Россияны кытары үлэлэһэр миниистир Хиросигэ Сэко илии баттаатылар. Маны таһынан, дискуссионнай кулуупка кинини солбуйааччы, Япония наукатын уонна технологиятын миниистирэ Масадзи Мацуяма мунньахха сылдьан Россияҕа, Саха сиригэр ыытыллар бырайыактар тустарынан кэпсэттэ.
Меморандум түһэрсии, буолаары буолан, парламеннар икки ардыларыгар үлэлэһии, быйыл Россияҕа Япония, Японияҕа Россия сыллара биллэриллибиттэрин кэнниттэн (ыам ыйыгар Санкт-Петербурдааҕы экономическай форумҥа РФ президенэ Владимир Путин уонна Япония премьер-миниистирэ Синдзо Абэ биллэрбиттэрэ) бастакы улахан докумуон.
Манна үгүстэр “бээ эрэ, бу маннык улахан таһымнаах мунньах, чуолаан, тоҕо Саха сиригэр ыытылынна” дии олорор буолуохтааххыт. Дьиҥэр ыллахха, Саха сирэ Японияны кытары ситимнэһиитэ бэрт өрдөөҕүттэн силис-мутук тардар. Кэпсээтэххэ, маннык.
Историяттан
XVIII үйэҕэ Россия империята Сибиири үксүн баһылаан илин диэки Охотскай муораҕа тахсыбыта. Итиннэ XVII үйэҕэ 1632 сыллаахха Саха сирэ Россияҕа холбоспута улахан оруолу ылбыта биллэр. Оччолорго сир-дойду үчүгэйдик чинчийиллэ илик кэмэ этэ. Муора арыыларын кэтэхтэригэр туох баара өссө да сиһилии биллэ илигэ. Японияттан Россия сиригэр-уотугар биир бастакынан үктэммит уонна ыраахтааҕы Петр I көрсүбүт киһинэн XVII үйэ саҕаланыыта хараабылынан устан иһэн саахалга түбэһэн Камчаткаҕа кэлэн хаалбыт Дэмбэй диэн ааттаах Япония олохтооҕо буолар. Кинини ыраахтааҕыга көрсүһүннэрэ илдьэллэригэр Саха сиринэн (оччолорго Саха сирэ Охотскай муораҕа быһа тахсара) ыыппыттара сэрэйиллэр. Петр I кинилиин кэпсэтэн баран, муораҕа улахан экспедицияны тэрийтэрбитэ.
Аны туран, XIX үйэ ортотугар адмирал Ефмивий Путятин аатырбыт “Паллада” диэн байыаннай хараабылынан Японияҕа, Америкаҕа диэри устубута. Бу экспедицияҕа адмирал историяҕа Симодскай трактат диэн ааттаммыт Россия уонна Япония бииргэ үлэлээһиннэригэр бастакы докумуону түһэрсэн кэлбитэ. Манна кыттыбыт нуучча классик суруйааччыта, Путятин сэкирэтээринэн үлэлээбит Иван Гончаров “Фрегат Паллада” диэн ааттаан экспедиция туһунан сиһилии суруйан сурукка-бичиккэ тиһэн хаалларбыта. Иван Александрович экспедицияттан төттөрү кэлэн иһэн муоранан буолбакка, сиринэн – Сибииринэн, ол иһигэр Амманан, Дьокуускайынан, Өлүөхүмэнэн айаннаан, кэлбитэ. Ол сылдьарын тухары Иван Александрович биһиги үгэспитин, култуурабытын, олохпутун-дьаһахпытын көрөн, үөрэтэн ааспыта. Онон Иван Гончаров чинчийиитигэр биһиги Японияны кытары биир кинигэҕэ тиһиллэ сылдьабыт.
Сэбиэскэй Сойуус саҕана Саха сирэ уонна Япония хайдах, туох сыһыаннаах этибитий? 90-с сыллардаахха Японияҕа Саха сирин бэрэстэбиитэлистибэтэ тоҕо тэриллибитэй? «Газпром» хампаанньа Азия, Тиихэй акыйаан кытылыгар олорор дойдуларга гааһы тардыы бырайыагын хантан ылбытай? Бу туһунан сиһилии «Саха сирэ» хаһыат бүгүҥҥү нүөмэригэр (бэс ыйын 27 күнэ, 2018 с. №25) 4-5 сирэйдэргэ ааҕыҥ.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат.