Бэчээккэ уонна маассабай тэрээһиннэргэ Федеральнай ааҕыныстыба өйөбүлүнэн Арассыыйатааҕы кинигэ сойууһа сыллата ыытыллар “Саамай ааҕар эрэгийиэн” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуруһу көҕүлүүр. Бу маассабай ааҕыыга күрэс аан бастаан 2015 сыллаахха, РФ — Литература сылыгар, олус бэркэ табыллан, көхтөөхтүк, сэргэхтик ыытыллыбыта. Оччолорго Ульяновскай уобалас кыайыылаах тахсыбыта. 2016 сылга “Арассыыйа литературнай флагмана” ааты Воронеж уобалаһа, 2017 сылга Санкт-Петербург, 2018 сылга Иркутскай уобалас, 2019 сылга Белгород ылбыттара.
Кыайыылаах билиннэ!
Дьиэ-уот хаһаайыстыбатын реформалыырга көмө пуонда судаарыстыбаннай корпорациятыгар кэтиир сүбэ бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйатааҕы кинигэ сойууһун бэрэссэдээтэлэ Сергей Степашин бу Бүтүн Арассыыйатааҕы “Саамай ааҕар эрэгийиэн” куонкурус дьүүллүүр сүбэтигэр бэрэссэдээтэл сололоох. Кини салалтатынан быйылгы күрэс түмүгэ алтынньыга таҕыста. Кыайыылааҕынан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ буолан өрөспүүбүлүкэ бары олохтоохторун үөрүүлэрэ улахан.
Оттон бэҕэһээ, сэтинньи 18 күнүгэр, бу далааһыннаах куонкуруска кыайыы туоһутун, үрдүк наҕарааданы, анал статуэтканы уонна диплому Сергей Вадимович Степашин СӨ Ил Дарханыгар Айсен Сергеевич Николаевка долгутуулаах түгэҥҥэ туттарыыта умнуллубат кэрэ-бэлиэ түгэнинэн буолла. Ону сэргэ, кини өрөспүүбүлүкэ бибилэтиэкэлэригэр кинигэ пуондатын хаҥатарга анаммыт сэртипикээти СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин дириэктэрэ С.М. Максимоваҕа туттарда.
Бу үөрүүлээх түгэҥҥэ “Саамай ааҕар эрэгийиэн” күрэскэ кыайан “Арассыыйа литературнай флагмана” буолбут Саха сирин аатыгар эҕэрдэ тылларын, кэлэр да өттүгэр улахан ситиһиилэргэ эрэллэрин эттилэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр кыайыы туоһута буолан кэлбит кэрэһи бэлиэлэри Ил Дархан, бырайыагы анаан-минээн куонкуруска түһэрбит итиэннэ ол барыта олоххо киирэригэр эппиэттээх, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин дириэктэрэ Саргылаана Максимоваҕа туттарда. Оттон быйылгы кыайыы бэлиэлэрэ бибилэтиэкэҕэ дьон-сэргэ көрүүтүгэр анаан туруоруллуохтара диэн мэктиэлэннэ.
Куонкуруска кыайыыга чуо сыһыаннаах “Бичик” кинигэ кыһатын маассабай таһаарыыларга салаа сэбиэдиссэйэ Н.П.Андросова СӨ Ил Дарханын ыйааҕынан “Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ” үрдүк ааты ылбытынан Айсен Николаев эҕэрдэлээн туран үрдүк бэлиэни илиитигэр туттарда.
Ил Дархан өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйатааҕы кинигэ сойууһун куонкуруһугар муҥур кыайыылааҕынан тахсыбыт дьоро түгэммит устуоруйаҕа киирэрин тоһоҕолоото. Онтон ситимнээн, Саха сирин бары олохтоохторун, кыттыгастаах тэрилтэлэри, СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин, СӨ култуураҕа уонна духуобунаска министиэристибэтин, С.А.Новгородов аатынан “Бичик” национальнай кинигэ кыһатын ааттарыгар дириҥ махталын тириэртэ.
Киирсии кытаанах
Арассыыйа үрдүнэн, бастыҥнары быһаарар тиһэх биэтэккэ, 20 эрэгийиэн кытынна. Онно Новосибирскай, Москва, Воронеж, Иркутскай, Свердловскай уобаластара, Ставрополь, Краснодар, Красноярскай кыраайдар, Татарстан, Чувашия өрөспүүбүлүкэтэ, Ханты-Мансикйскай АУо, Владимир, Пенза, Саратов, Ульяновскай уобаластар, Удмуртия өрөспүүбүлүкэтэ, уо.д.а. кииристилэр.
Ульяновскай уобалас иккис сылын “Кинигэ уонна ааҕыы территорията” диэн бочуоттаах аакка тигистэ. Куонкурус усулуобуйатынан, итинник үрдүк аакка урут бу күрэскэ кыайбыт уонна кэнники биэс сылга кырата үс төгүл шорт-илиискэ (кылгас-илиискэ) киирбит эрэ буоллаҕына тиксэр.
Оттон быйыл муҥутуур кыайыылааҕынан тахсыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “Арассыыйа литературнай флагмана” ааты ылла. Биһиги хайыы үйэ үһүс төгүлүн шорт-илиискэ (кылгас-илиискэ) киирбиппит, итиэннэ былырыын, 2019 сылга призер аатын ылбыппыт.
Сергей Вадимович Степашин тыл этэригэр, бу куонкуруска Арассыыйа бары эрэгийиэннэрэ кытталларын уонна түмүгү улахан дьүүллүүр сүбэ сыаналаабытын, ырыппытын тоһоҕолоото. Дьүүллүүр сүбэҕэ ааттаах-суоллаах суруйааччылар, биллэр издательстволар салайааччылара киирбиттэр. Кытаанах киирсиигэ элбэх киритиэрий көрүллүбүт. Нэһилиэнньэ төһө араҥата ааҕарыттан саҕалаан, ыччат кинигэнэн умсугуйуута, оскуола бибилэтиэкэлэрин көрдөрүүлэрэ, төһө элбэх кинигэ маҕаһыына баарыгар тиийэ сыныйан, ырытан, сыаналаан көрүү үлэтэ күүскэ ыытыллыбыт. Саамай сүрүнэ, биллэн турар, Арассыыйа бары субьектарыгар сыһыаннааҕынан, ханна баҕарар ыытыллыан сөптөөх сонун бырайыак ис хоһооно буолбут. Онон, биһиги Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 75 сылыгар анаммыт сүҥкэн тэрээһиммит чахчы итэҕэппит, биһирэппит. Татарстаны кытта эгил-тэгил эриһии күөнүгэр, түмүккэ, Саха сирэ чорбойон тахсыбыт. Күүстээх, чиэһинэй киирсиигэ бу чахчы улахан көрдөрүү, дьоһуннаах ситиһии диэн Сергей Вадимович Степашин бэлиэтээбитэ санаабытын өссө күүскэ өрө көтөҕөр, бөҕөргөтөр.
Итиннэ Арассыыйатааҕы кинигэ сүбэтин Бырабылыанньатын чилиэнэ, Арассыыйа кинигэ таһаарааччыларын ассоциациятын бэрэсидьиэнэ, “Белый город” кинигэ кыһатын дириэктэрэ Константин Васильевич Чеченев кыттыста. Кини туох-ханнык иннинэ, СӨ Ил Дарханыгар кинигэ бэчээтин мэлдьи өйүүрүгэр истиҥник махтанна. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “Россия литературнай флагмана” ааты ылбыта мээнэҕэ буолбатаҕын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Манна Арассыыйа кинигэни оҥорон таһаарааччылара улаханнык ытыктыыр уонна билинэр “Бичик” кыһатын оруола сүдүтэ биһигини үөрдүөн үөрдэр. Онуоха куонкуруска кыһа ситиһиитэ, үлэтэ-хамнаһа биллэ суолталаммытын иһитиннэрдэ. Быыстапка, дьаарбаҥка аайы үрдүк таһымҥа турар кыһа бу ааттаммыт кэрчик кэмҥэ төһө кинигэни оҥорбута, бэчээттээн таһаарбыта барыта ааҕыллыбытын бэлиэтээтэ. К.В.Чеченев эҕэрдэтин кытта Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун анал наҕараадаларын “Бичик” генеральнай дириэктэрэ А.В.Егоровка уонна кини солбуйааччыта В.Н.Луковцевка туттарда.
Дипломаннар
Астрахань уобалаһа, Татарстан уонна Санкт-Петербург куорат 2020 сылга бастыҥнар ахсааннарыгар киирэн дипломант ааттаннылар.
Куонкурус сылы быһа ыытылларынан, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн сүҥкэн үлэ тэриллэрэ дьэҥкэтик көһүннэ. Дьүүллүүр сүбэ ол иһин кытаанах ирдэбили туруоран, олохтоох сирдэргэ суолталаах саҕалааһыннары, култуура ааҕыыга сыһыарар атын кыттыгас эбэтэр ойоҕос тэрилтэлэрин уратыларын, ааҕыыга төһө элбэх түөлбэ кыттыбытыгар тиийэ барытын учуоттаабыт.
Астраханнар куонкуруска 2019 сыл ыам ыйын 16-19 күннэригэр ыыппыт Норуоттар икки ардыларынааҕы оҕо уонна ыччат I бэстибээллэрин көрдөрдүлэр. Татарстан “Тапталлаах кинигэм ааптарыгар сурук” диэн тэрийиитигэр, олохтоох суруйааччыларга оҕолор суругунан эгэлгэ ыйытыктара, этиилэрэ, бэйэлэрэ эмиэ суруйуунан дьарыгырбыттара ситиһиилэммитин кэпсээтилэр. Санкт-Петербург куорат пандемия кэмигэр онлайн-киэбинэн “Кинигэ салонун” ыыппыттар. Салон саайтыгар хас эмэ платформа холбоһон куорат хаһыатын, информааҕыныстыбаны, телеханаалы биир ситимнээбит.
Кыайыыга сирдээбит бырайыак
Оттон бу куонкуруска бастаабыт Саха сирэ “Бары ааҕабыт!” бырайыага 2019 сылтан саҕаланан, биэс сыл устатыгар ааҕыынан дьарыгырарга биир кэлим бырагырааманы олоххо киллэрэр. 2020 сылга “Сэрии туһунан ааҕабыт” диэн ыҥырыынан үлэ ыытылынна. Ол чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 15 тыһыынча тэрээһин, ол иһигэр онлайн-киэбинэн эмиэ ыытыллыбыттара. Маннык быһыылаах ааҕыы систиэмэтэ биһиги олохпутугар өтөн киирдэҕинэ, 2024 сылга олохтоох дьон 76 % кинигэни ааҕыынан чахчы умсугуйуо диэн эрэл күүстээх уонна улахан.
“Бичик” кинигэ кыһатын оруола
Биллэн турар, ааҕыыны билиҥҥи кэмҥэ тэрийэр олус уустук. Ол эрээри ааҕыы суолтата хаһан да сотуллубатаҕын, “Бичик” кыһа сыллата таһаарар кинигэлэрэ сайдыы хаамыытыгар тэҥҥэ хардыылаһалларын чаҕылхайдык туоһулуур.
Ычык-бычык, быыкаа ахсаанынан тахсар кэмнэртэн син балай эмэ кэм ааста. Билигин кыһа оҥорон таһаарар бородууксуйата астык, туһалаах итиэннэ сайыннарар, киһи өйүн-санаатын байытар диэн ааҕааччылар мэлдьи бэлиэтииллэр.
Бу Бүтүн Арассыыйатааҕы “Саамай ааҕар эрэгийиэн” куонкуруска “Бичик” эмиэ сүҥкэн оруоллааҕынан киэн туттар. “Бары ааҕабыт!” бырайыакка, биллэн турар, аан бастаан «Бичик» таһаарар кинигэлэрэ киирэллэр.
Москватааҕы кинигэ бэстибээлигэр быйыл эмиэ бастааннар, Саха сирин дьонун-сэргэтин улаханнык үөрдүбүттэрэ. СНГ дойдуларын XVII Аан дойдутааҕы «Искусство книги» диэн улахан суолталаах куонкуруска «Якутский холод» кыайыылааҕынан тахсыбыта. Оттон кэрэ көстүүлээх Саха сирин туһунан элбэх дьиктини кэпсиир кинигэ «Моя страна» диэн аакка муҥур кыайыылаах буолбута. Манна: «Бүтүн Арассыыйатааҕы «Малая Родина» XVI региональнай уонна кыраайы үөрэтэр кинигэлэр күрэстэригэр 52 кыһаттан 100-тэн тахса кинигэ кыттыбытыгар биһиги «Писатели Якутии» кинигэбит анал дипломунан наҕараадаламмыта эмиэ элбэҕи кэпсиир. «Эрэгийиэннэр туйгун кинигэлэрэ» куонкуруска икки кинигэбит, «Карина: 12 дней в тайге» уонна «Өбүгэ таҥаһа: бэлиэлэр, ымыылар» бэлиэтэннилэр. Москваҕа ыытыллар Аан дойдутааҕы кинигэ дьаарбаҥкатыгар, Бүтүн Россияттан 102 кинигэ кыһата кыттан 400-тэн тахса кинигэни киллэрбит буоллаҕына, «Сыл бастыҥ кинигэтэ» ааты «Бичик» ылбыта, чахчы, ситиһиибит. Аҥаардас биир сыл иһигэр биһиги кыһабыт ортотунан 600-650 тыһыынча ахсаанынан 350 араас кинигэни оҥорон, бэчээттээн таһаарбыта билиҥҥи кэмҥэ үчүгэй көрдөрүү«, — диэн сэһэргээтэ “Бичик” национальнай кинигэ кыһатын сүрүннүүр дириэктэрэ Август Васильевич Егоров.
Ааҕыы туһунан
Киһи баарын тухары ааҕыы баар буолуо диибит эрээри, бүгүҥҥү күн көрдөрөрүнэн, быстах үлүһүйүүгэ охсуллуу олус улахан. “Төлөпүөнү, гаджеты көрөбүт” диир оҕо аахпат. Ити киһи үлэлииригэр анаммыт тэриллэр. Көмпүүтэр, ноутбук эмиэ. Суһаллык арыйа охсон, анаммыт кэмҥэ, быһыыга-майгыга үлэҕэ көмөлөһүннэрэр албаспыт.
Оттон ааҕыы диэн култуура. Налыччы, анаан, сыыйа тиэтэйбэккэ, өйү-мэйиини бөлөһүөктүү долгуҥҥа иэйэн, ырааҕы, үйэлээҕи анаараары, дуона суохтан арааран өйдөөрү, туох эмэ сүбэҕэ, быһаарыыга тиийээри, тус бэйэтигэр туһанаары ааҕар. Оннук туругу ити суһал көмө кэриэтэ, муҥ кыраайынан элэгэлдьитэн көрө охсорго анаммыт тэриллэр үөскэппэттэр.
Ааҕыы туохтан да тутулуга суох. Кинигэҕин илиигэр ыллыҥ да, уоттан-эниэргийэттэн тутулуга суох, “иитиитэ бүтэн арахсар” диэни билбэккэ, түүн да, күнүс да, төһө баҕараргынан ааҕаҕын буоллаҕа эбээт. Итини оҕо кыратыгар бэркэ билэр. Онтон устунан улдьаарар, үлүһүйүүгэ күүскэ киирэн баран кыайан тахсыбат. Оруобуна ситинник кэм билигин сатыылыыр.
Ол иһин, оҕотун туһугар төрөппүт толкуй тобулуохтаах. Көтүмэх, саллыгас, кыйыттыгас, сүрэҕэ суох буолууну оннуттан урууллуохтаах. Дьиҥэр, ол кыаллар, табыллар. Онуоха оскуола, уһуйаан, бибилэтиэкэ көмөлөһүөхтэрэ диэн эрэнэбит.
Оттон бары эйгэҕэ туһалаах буолаарай диэн “Бичик” кыһа хас биирдии кинигэтин, альбомун, бары бородууксуйатын ааҕааччытын үөрдээри күннэтэ кыһаллан чочуйар, бэрийэр, сыралаһар.
Түмүккэ, «Бичик» кинигэ кыһатын сүрүннүүр дириэктэр Август Егоров:
—Саха сирэ – «Саамай ааҕар эрэгийиэн» бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус кыайыылааҕа уонна «Литература туллубат тутааҕа» аат хаһаайына!
Бэҕэһээ Арассыыйатааҕы кинигэ сойууһун бэрэсидьиэнэ С.В.Степашин уонна РФ кинигэ таһаарааччыларын Ассоциациятын бэрэсидьиэнэ К.В.Чеченев СӨ Ил Дарханыгар А.С.Николаевка бу үрдүк аат бэлиэлэрин туттардылар.
Биһиги Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаевка өйөбүлүн иһин махтанабыт. Үс сыл устатыгар социальнай, национальнай суолталаах кинигэлэр тахсыыларыгар көрүллэр субсидия кээмэйин быспыттарын, Айсен Сергеевич тус сорудаҕынан чөлүгэр түһэттэрбитэ.
Биһиги кыһабыт биир саамай тутаах эрэдээктэригэр, үгүс кинигэ бырайыактарын салайааччыларыгар Надежда Петровна Андросоваҕа «СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ» аат иҥэрилиннэ.
Саха сирэ бу улахан кыайыыны ситиһэригэр кинигэ уонна бибилэтиэкэ бастыҥ доҕотторо – Ааҕааччыларбыт оруоллара сүҥкэн улахан, — диэтэ.