Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук киинэ Владивосток куорат Илиҥҥи экэнэмичэскэй форум кыттыылаахтарын дохсун ардаҕынан көрсүбүтэ. Саха дьоно итини биһиги үчүгэйгэ, быйаҥҥа диэн тойоннуубут. Бу форумҥа Саха сирэ барыта 330 млрд. солкуобайдаах 40 дуогабары түһэрсэр былааннаах барбыта. Эрдэтинэ этиим, Саха сирэ бу тэрээһиҥҥэ дьоһун миэстэни, үгүс боппуруоска баһылыыр-көһүлүүр да өттүн, ылбыта харахха быраҕыллар.
Арктика — болҕомто киинигэр
Быйылгы форумҥа Арктика, хоту дойду боппуруостарыгар, туох да диэбит иһин, улахан болҕомто ууруллубут диэн көрдүм. Хайа да сыллардааҕар Арассыыйа хоту, Арктика боппуруостарыгар бу маннык хараҕын хатаабыта суоҕа. Онон хас да кэрчиктэртэн турар суруйуубун, суоллааҕы бэлиэтээһиннэрбин мантан саҕалыыбын.
Бастатан туран, Уһук Илин эрэгийиэннэр уулуссаларыгар, ол аата эрэгийиэннэр павильоннарыгар, быйыл Төрүт омуктар дьиэлэрэ дьэндэйдэ. Урукку өттүгэр маннык тэрээһиннэргэ анал дьиэ тутуллубута ханна да суоҕа. СӨ Арктикатын сайдыытыгар, хотугу норуоттарын дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Михаил Погодаев бэлиэтииринэн, бу киин хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын туруорсарга биир сүрүн былаһаакка буолуохтаах.
— Илиҥҥи форум сүрүннээн экэниэмикэ боппуруостарыгар туһуланнар да, социальнай хайысха син-биир болҕомто киинигэр сылдьар. Ол иһин бу маннык былаһааккалар тэриллиилэрэ хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарын туруорсууга төһүү буолаллар. Иккис өттүнэн, биһиги экэниэмикэни сайыннарбакка эрэ социальнай боппуруостары кыайан быһаарбаппыт. Ол иһин биһиги өрөспүүбүлүкэбит хоту дойдуга бырамыысыланнаһы сайыннарыыга үгүс бырайыактары киллэрэн турар. Бырамыысыланнас, инфраструктура сайыннаҕына нэһилиэнньэ олоҕо да тупсан барар. Хоту дойду дьоно ону өйдүүллэр, кэлиҥҥи сылларга бэйэлэрин интэриэстэрин бырамыысыланнай хампаанньалар иннилэригэр күүскэ туруорсар буоллулар, хампаанньалар да биһиги этиилэрбитин учуоттууллар. Мин саныахпар, судаарыстыба, олохтоохтор уонна бырамыысыланнай хампаанньалар бары үһүөн тэҥҥэ үлэлээтэхтэринэ сайдыыбыт өссө түргэтиэҕэ, — диэн бэлиэтиир Михаил Александрович.
Форум чэрчитинэн, Ил Дархан Айсен Николаев уонна Сибиир, Уһук Илин хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциациятын салайааччыта Григорий Ледков бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэҥ түһэристилэр. Айсен Сергеевич бэлиэтээбитинэн, бу докумуон эрэгийиэннэр икки ардыларыгар уопут атастаһыыга, федеральнай, эрэгийиэннээҕи бырагыраамалары олоххо киллэриигэ, норуоттар култуураларын, тылларын-өстөрүн, үгэстэрин сайыннарыыга төһүү буолуохтаах. Санатан эттэххэ, бу ассоциацияҕа барыта хотугу аҕыйах ахсааннаах 40 омук киирэр. Ассоциация кинилэр интэриэстэрин федерация, аан дойду таһымнарыгар туруорсар.
Төрүт норуоттар дьиэлэригэр бастакы күн Арктика, хоту дойду социальнай эйгэтин тупсарыы туһунан киэҥ киэлилээх кэпсэтии тахсыбыта. Бу кэпсэтиигэ Айсен Сергеевич бэйэтин этиитигэр этнологическай экспертиза сокуонун ылынарга, “Сир баайын туһунан сокуоҥҥа” уларытыылары киллэрэргэ диэн эттэ. Санатан эттэххэ, этнологическай чинчийиини ыытыы сокуона Саха сиригэр 2010 сыллаахха ылыллан турар.
— Сокуон ылыллыаҕыттан барыта 47 бырамыысыланнай бырайыак хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар олохторугар-дьаһахтарыгар хайдах дьайара чинчийиллибитэ. Билигин улахан хампаанньалар тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа, социальнай эйгэҕэ араас бырайыактары киллэрэн эрэллэр. Биһиги бу маннык социальнай бырайыактардаах хампаанньалары өйүүбүт, биһириибит. Билиҥҥи туругунан, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр барыта 34 хампаанньаны кытары сөбүлэҥ түһэрсиллэн турар, эрэгийиэн социальнай-экэнэмичэскэй сайдыытыгар 37 млрд. солкуобай көрүллүбүтэ, — диэн бэлиэтиир Айсен Сергеевич.
“Хотугу форум” норуоттар икки ардыларынааҕы тэриллии салайааччыта Владимир Васильев иһитиннэрбитинэн, бу кэпсэтии хоту дойдуга инвестицияны киллэриигэ, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын-өстөрүн, култуураларын, үгэстэрин сайыннарыыга төһүү буолла.
— Биһиги, бастатан туран, тас дойдулары кытары үлэлэһиибитин хаҥатыахпытын баҕарабыт. Билигин Исландияны кытары үлэлэһэн анал пуонда тэрийэн эрэбит. Бу пуондабытыгар үп-харчы киирдэҕинэ, биһиги араас социальнай бырайыактары өйүөхпүт этэ. Ону ааһан граннары да тэрийиэхпитин сөп. Кэлэр сылларга итини барытын тэрийиэхпит диэн эрэнэбит. Иккиһинэн, балаҕан ыйын бүтүүтэ Дьокуускайга улахан форум ыытаары сылдьабыт. Онно оробуочай бөлөхтөрбүтүн мунньан сүбэ мунньах ыытыахпыт. Бырайыактарбытын саҥардан, чопчулаан биэриэхпит. Үсүһүнэн, бу кэпсэтиигэ атын эрэгийиэннэр уопуттарын, үлэлэрин-хамнастарын туһунан иһиттибит. Манна даҕатан эттэххэ, “Хотугу форуммут” Арктика эргимтэтигэр, норуоттар икки ардыларынааҕы тэриллиилэр ортолоругар, Арассыыйаҕа соҕотох тэриллии буолар. Онон биһиги атыттардааҕар ордук балаһыанньаҕа сылдьабыт, — диэн этэр Владимир Николаевич мунньах кэнниттэн.
Форум иккис күнүгэр хоту улуустарга таһаҕаһы таһыы сокуонун барылын ырытыы туспа көрүлүннэ. Санатан эттэххэ, бу сокуон барылын РФ Уһук Илинин, Арктикатын сайдыытын министиэристибэтэ атырдьах ыйыгар оҥорон бүтэрэн туһааннаах биэдэмистибэлэргэ, эрэгийиэннэргэ ыыппыта. Сокуон барыла Судаарыстыбаннай Дуумаҕа, Федерация сэбиэтигэр ырытыыны ааспыта. Онон маны ойуччу тутан суруйуум.
“Саха сирин уопутун холобур оҥостуоҕуҥ”
Бу сессияҕа Уһук Илин, Арктика сайдыыларын миниистирин бастакы солбуйааччы Гаджимагомед Гусейнов, Судаарыстыбаннай Дуума Уһук Илин, Арктика сайдыытын кэмитиэтин салайааччыта Николай Харитонов, улахан хампаанньалар бэрэстэбиитэллэрэ, эрэгийиэннэр салайааччылара кытыннылар.
Ил Дархан Айсен Николаев бэйэтин этиитигэр бу сокуон хайаатар да үбүнэн-харчынан бигэргэтиллиэхтээҕин, хас биирдии пуун чопчу буолуохтааҕын эттэ.
— Хоту дойдуга таһаҕаһы таһыы сокуонун бырайыага оҥоһуллубутуттан, биһиги туруорсууларбыт олоххо киирэн эрэллэриттэн тус бэйэм үөрэбин. Ол эрээри мин манна эбии этиилэрдээхпин. Бастатан туран, бу сокуон дьоҥҥо-сэргэҕэ быһаччы туһалаах буолуохтаах. Ол иһин хас биирдии пуун чопчу суруллуохтаах дии саныыбын. Үбүнэн-харчынан бигэргэтиллиэхтээх, оччоҕуна эрэ сокуон үлэлиэҕэ. Биһиэхэ, Саха сиригэр, хоту дойдуга, Арктикаҕа таһаҕаһы таһыы тыын боппуруоспут. Икки-үс сыллаах таһаҕаһы эрдэттэн тастахпытына эрэ нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйабыт. Манна баран эттэххэ, Дьокуускай куораппытыгар да таһаҕаһы таһыы барыта Хотугу таһаҕаһы таһыыга киирсэр. Тоҕо диэтэргин, күһүн, саас суолбут быстан хаалар. Бу боппуруоһу
Өлүөнэ муостатын тутуу, дьиҥэр, түргэнник быһаарыахтаах этэ да, билигин да Үп министиэристибэтин көрүүтүгэр сытар. Иккиһинэн, судаарыстыбаннай мэктиэ диэн баар буолуохтаах. Ити кирэдьиит ыларга көмөлөөх буолуоҕа, — диэн бэлиэтээн эттэ.
Гаджимагомед Гусейнов мунньах кэмигэр иһитиннэрбитинэн, сокуон барылыгар таһаҕаһы таһыыны үс хайысхаҕа араарбыттар: бастакытынан, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйар таһаҕастар, иккиһинэн, судаарыстыбаннай, муниципальнай, национальнай бырайыактарга туһуламмыт таһаҕастар, үсүһүнэн, бу икки пууҥҥа киирбэтэх табаардар. Сокуон сүрүн сыалынан хоту дойдуга, Арктикаҕа таһаҕаһы таһыыны кииннээн биэриэхтээх.
Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Николай Харитонов этэринэн, бу сокуону барытын сиһилии ырытан баран ылынар сөп. Николай Михайлович Саха сирэ хотугу улуустарга таһаҕаһы таһа олорор уопутун холобур оҥосторго эттэ.
— Саха сиригэр биһиги бу сайын хамыыһыйабыт көһө сылдьар мунньаҕын ыыппыппыт. Онно үгүс боппуруостары кэпсэтэн турабыт. Саха сирэ урут-уруккуттан кимтэн да тутуллубакка эрэ бэйэтин иһигэр хоту таһаҕаһы таһыыга анал быраабылалары, нуормалары ылынан үлэлии олорор. Бу үтүө уопут, манан кинилэр биһиэхэ холобур көрдөрөллөр. Сокуон барылын ылынар, мин санаабар, өссө да эрдэ. Ыксаабакка барытын сиһилии суруйуоҕуҥ, ону сэргэ ким эппиэттээх буоларын чопчу ыйыаҕыҥ, — диэн этэр кини.
Николай Харитонов этиитигэр эбэн эттэххэ, сокуон барылыгар таһаҕаһы таһыыга Арассыыйа таһымыгар биир судаарыстыбаннай оператор баар буолуохтаах. Бу биэдэмистибэ дуу, тэрилтэ дуу икки муора суолунан — Хотугу муора суолунан, Чуумпу акыйаанынан — таһаҕаһы таһыыны сүрүннүөхтээх. Ону таһынан суол-иис, тырааныспар өттүгэр сүрүн инфраструктуралар ыйыллыахтаахтар. Бу эбийиэктэр бары үбүлэниэхтээхтэр. Онон Айсен Николаев үбүлээһин чааһын сокуоҥҥа чопчу ыйарга диэн бэлиэтээбитэ сөп. Мунньах кэмигэр миниистири бастакы солбуйааччы Гусейнов Айсен Сергеевич сокуоҥҥа үбүлээһин чааһын чопчулаан биэрии туһунан эппитигэр кэҕис гыммытыттан көрдөххө, Уһук Илин, Арктика сүрүн биэдэмистибэтэ бу этиини ылынар.
Муомаҕа уот станциялара киирдилэр
Илиҥҥи форум кэмигэр Муома улууһун түөрт нэһилиэгэр уот станциятын үлэлэтии үөрүүлээх чааһа буолан ааста. Ол курдук, Хонууга, Сааһыырга, Кулун Өлбүккэ, Чуумпу Кытылга станциялар холбоннулар. Манна даҕатан эттэххэ, сылын аайы форум былаһааккатыттан Ил Дархан саҥа станциялары арыйар. Бу номнуо үтүө үгэскэ кубулуйан эрэр. Былырыын Дьааҥыга Табалаахтааҕы электростанция киириитин эмиэ Владивостоктан саҕалаабыттара. РФ энергетикатын миниистирэ Николай Шульгинов бэлиэтээбитинэн, бу өрөспүүбүлүкэҕэ олус наадалаах уонна социальнай хайысхалаах бырайыактар буолаллар.
Холобур, Муома улууһугар киирбит станциялар сылга барыта 980 туонна оттугу кэмчилиэхтээхтэр, ону ааһан бэйэлэрин сыаналарын уйуннахтарына кэнэҕэскитин сылын аайы отуттуу бырыһыан оттукка кэмчилээһини аҕалыахтаахтар. Бу бырайыакка барыта 1,7 млрд. солкуобай инвестиция быһыытынан киирбит. Станциялар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ “РусГидро” хампаанньаны кытары дуогабар түһэрсиитинэн олоххо киирэн иһэллэр.
— Былырыын Илиҥҥи экэнэмичэскэй форум кэмигэр Табалаах энергокомплексы олоххо киллэрбиппит. Быйыл Муома улууһугар тута түөрт нэһилиэнньэлээх пууҥҥа станциялар үлэҕэ киирдилэр. Манна даҕатан эттэххэ, бу киирбит станциялартан Хонууга турбут комплекс Хотугу эргимтэҕэ күн уотунан барар саамай улахан эбийиэк буолар. Бу станциялар оттугу кэмчилииллэрин таһынан тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа, уоту тохтоло суох биэриигэ төһүү буолуохтара, — диэн бэлиэтиир Айсен Николаев станциялары үөрүүлээх аһыы кэмигэр.
Саха сиригэр 2024 сылга диэри бу маннык 72 станция тутуллуохтаах.
Аграфена КУЗЬМИНА
Владивосток куорат
(Салгыыта бэчээттэниэҕэ)