Саха сирэ Илиҥҥи экономическай форумҥа

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Илиҥҥи экономическай форумҥа Саха сирэ барыта 39 дуогабар түһэрсибититтэн хотугу улуустарга Усуйаанаҕа, Дьааҥыга тутуллуохтаах хайа-бырамыысыланнай кластера саамай элбэх инвестицияны киллэриэхтээх. Барыта 330 млрд солкуобайдаах дуогабардарга илии баттаныллыбыт буоллаҕына, мантан хоту дойдутааҕы бырайыак 235 млрд солкуобайын ылар. Бүгүҥҥү нүөмэргэ Илиҥҥи форумҥа биһиги өрөспүүбүлүкэбит бырамыысыланнаска, энергетикаҕа, тутууга туох ситиһиилээх кэлбитин көрүөххэ.

Хайа-бырамыысыланнай кластера

Өрөспүүбүлүкэбит валовай эрэгийиэннээҕи бородууктата былырыыҥҥыны кытары тэҥнээтэххэ, тохсунньуттан от ыйыгар диэри 8,9 бырыһыан үрдээбит. Саха сирэ бырамыысыланнас эйгэтигэр кэлэр үс сылга былаана киэҥ. 2025 сылга диэри Саха сирэ таас чоҕу, ньиэби, гааһы, ону сэргэ кыһыл, үрүҥ көмүстэри, хорҕолдьуну хостооһунун өссө элбэтиэхтээх. Манна даҕатан эттэххэ, Усуйаананы, Дьааҥыны таһынан Өлөөҥҥө Томтордооҕу араас күндү таас баайдаах сир 2025 сылга диэри туһаҕа тахсыахтаах. Бу кэлиҥҥи аҕыс ый иһигэр бырамыысыланнаспыт сайдыыта 13 бырыһыан үрдээбит.

Ил Дархан Айсен Николаев бэлиэтииринэн, Илиҥҥи экономическай форум инвестицияны өрөспүүбүлүкэҕэ тардарга, улахан хампаанньалары, федеральнай биэдэмистибэлэри кытары биир тылы булан кэпсэтэргэ олус үчүгэй былаһаакка.

– Илиҥҥи форумҥа барыта 330 млрд солкуобайдаах дуогабардары баттаһан кэллибит. Кэлэр сылларга өрөспүүбүлүкэбитигэр улахан бырайыактар олоххо киирэн, экэниэмикэбитигэр үгүс инвестицияны киллэриэхтээхтэр. Төһөнөн биһиги инвестицияны бэйэбит диэки тардабыт да, оччонон олохпут-дьаһахпыт да хаачыстыбата тупсуо этэ. Билигин биһиги экэниэмикэбитин сайыннарыыбытынан Уһук Илин эрэгийиэннэригэр бастакы күөҥҥэ сылдьабыт, мантан салгыы дойду биир сайдыылаах эрэгийиэнэ буоларга дьулуһуохтаахпыт, – диэн бэлиэтиир Ил Дархан Айсен Николаев форум түмүгүн таһаарарыгар.

Үөһээ этэн аһарбытым курдук, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бырамыысыланнаска, улуустар социальнай-экономическай сайдыыларыгар сүрдээх улахан бырайыактарга илии баттаһан кэллэ. Ол курдук, форум кэмигэр Саха сирэ Уһук Илин, Арктика сайдыытын министиэристибэтин, РФ айылҕатын харыстабылын министиэристибэтин, “Росатом” хампаанньаны кытары Арктикаҕа хайа-бырамыысыланнай кластерын тутууга түөрт өрүттээх дуогабар баттаста. Бу кластерга туох киирэрий диир буоллахха, бу бырайыак чэрчитинэн Кулардааҕы, Күчүстээҕи кыһын көмүс, Тирэхтээҕи, Депутатскайдааҕы хорҕолдьун баайдаах сирдэри туһаҕа таһаарыы барыахтаах. Чинчийии көрдөрбүтүнэн, манна 175 туонна кыһыл көмүс, 324 тыһыынча туонна хорҕолдьун саппааһа баара биллэр. Бырайыактар 2026-2030 сылларга тутуллан үлэҕэ киириэхтээхтэр.

Бу кластер Усуйаана уонна Дьааҥы улуустарын сайдыытыгар биир улахан хардыы буолар. Манна инвестиция быһыытынан 235 млрд солкуобай киириэхтээх, биэс тыһыынчаттан тахса үлэ саҥа миэстэтэ тахсыахтаах. Кластер сайдыытын бырайыагынан икки улууска социальнай эбийиэктэр тутуллуохтаахтар, олорор дьиэлэри саҥардыы барыахтаах, интернет ситимин киллэриэхтээхтэр. Уус Куйгаҕа дьоҕус кыамталаах атомнай станция тутуллуохтаах. Бу станция нэһилиэнньэлээх пууннары уотунан хааччыйарын таһынан бырамыысыланнай эбийиэктэр тулааһыннара буолуохтаах.

Манна даҕатан эттэххэ, бу маннык кластердары “Росатом” хампаанньа өссө аҕыс сиргэ тутар былааннаах. Саха сирин таһынан уопсай былааҥҥа Ямало-Ненецкэй автономнай уокурук, Красноярскай кыраай уонна Чукотка киирэллэр.

Нерюнгрига чох баайдаах сир үлэлээтэ

Өрөспүүбүлүкэбит бырамыысыланнаска өссө биир бырайыагынан Сыллаахтааҕы таас чох баайдаах сири туһаҕа таһаарыыта буолар. Бу бырайыагы “АнтрацитИнвестПроект” иилээн-саҕалаан ыытар. Манна 700 мөлүйүөнтэн тахса туонна таас чох баара биллэр. Карьертан сылга 6,5 мөлүйүөнтэн тахса туоннаны хостуур былааннаахтар. Бырайыакка барыта холбоон 20 млрд солкуобай инвестиция быһыытынан киириэхтээх, 1170 саҥа үлэ миэстэтэ тахсыахтаах.

Ил Дархан Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, бу бырайыак өрөспүүбүлүкэни сайыннарарын таһынан, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка, Арассыыйаҕа биир улахан бырайыак буолуохтаах.

—  Илиҥҥи экономическай форум биһиги эрэгийиэммитигэр олус улахан суолталаах. Манна үгүс бырайыактарбыт сүрэхтэнэн олоххо киирбиттэрэ. Быйылгы форумҥа Сыллаахтааҕы таас чохтоох сири арыйдыбыт. Инникитин бу сир өрөспүүбүлүкэбит, ону ааһан Уһук Илин федеральнай уокурукка, Арассыыйаҕа эмиэ биир тутаах карьер буолуоҕа, — диэн иһитиннэрэр кини.

Манна, кыбытык тыл быһыытынан этиим, Нерюнгригэ кэлиҥҥи сылларга “Соҕуруу Саха сирэ” урутаан сайдар сир тэриллиэҕиттэн оройуон сайдыыта биллэ тэтимирдэ. Суолун-ииһин, тырааныспар да эйгэтин өттүттэн, социальнай суолталаах эбийиэктэри да тутуутунан. Ааҕааччым, өйдүүр буолуохтааххын, аҕыйах сыллааҕыта Нерюнгригэ балыыһалар, олорор дьиэлэр кыһалҕалара туран, үгүс киһи көһөн барбытын. Билигин хартыына чыҥха атын.

Муома, Ленскэй, Нерюнгри, Амма

Энергетика чааһыгар Саха сирэ бу форумҥа, мин көрүүбүнэн, бастакы күөҥҥэ сырытта. Муома түөрт нэһилиэнньэлээх пуунугар саҥа станциялар аһыллыбыттарын сэргэ Ленскэй уонна Нерюнгри оройуоннарыгар уот ситимин станциялара үлэлээтилэр. Бу станциялар Саха сирин улуустарын уотунан хааччыйарын таһынан, “Сибиир күүһэ”, Инаглинскайдааҕы хайа-байытар комплексын үлэтигэр туһуланыахтаах. Бырайыагы “Россети” хампаанньа иилиир-саҕалыыр. Бу хампаанньа биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр киин уонна соҕуруу улуустарга үгүс эбийиэги тутта. Быһатын эттэххэ, уот ситиминэн өрөспүүбүлүкэни иилии эргийдэ.

Бу эйгэҕэ Саха сиригэр үлэлии сылдьар иккис улахан хампаанньанан “РусГидро” буолар. Хампаанньа биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үгүс улахан эбийиэктэри тутан турар. Билигин эмиэ дуогабар түһэрсэн, Амма улууһун уотун оҥорууга ылсыахтаах. Чуолаан, Сулҕаччыттан Аммаҕа диэри уот ситимин тардыыга уонна 110 кВ кыамталаах станция тутуутугар.

Энергетика боппуруоһугар сыһыары тутан эттэххэ, форум тэрээһиннэрин кэмигэр Саха сирэ Айылҕа күүһүн туһанан энергетиканы сайыннарыы ассоциациятын анал дипломун ылла. Бу наҕараада тугу кэрэһэлиирий? Бастатан туран, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бырамыысыланнаһын сайыннарыытынан Уһук Илин эрэгийиэннэригэр баһылыыр-көһүлүүр суолталааҕын көрдөрөр. Иккиһинэн, Саха сирэ хоту дойду курдук тыйыс усулуобуйалаах сирдэргэ биир бастакынан тыал, күн күүһүн туһанан станциялары киллэрбитэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 28 күн уотунан барар станция, биир тыалынан барар станция баар. “РусГидро” 2024 сылга диэри өссө 72 эбийиэги саҥардыахтаах.

“АЛРОСА”

Уонна түмүккэ бырамыысыланнаспыт биир тутаах хампаанньатын “АЛРОСА” туһунан этиим. Форум кэмигэр Ил Дархан Айсен Николаев уонна хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов “Мир” сир аннынан барар руднигы салгыы сайыннарыы туһунан кэпсэттилэр. Санатан эттэххэ, бу рудник 2017 сыллаахха, манна улахан саахал тахсыбытын кэннэ, сабыллыбыта. 2009 сылтан аан дойдуга биллэр “Мир” рудниктан алмааһы сир аннынан хостуу сылдьыбыттара. Хампаанньа уопсай хостуур алмааһыттан ити тоҕус бырыһыанын ылар этэ. Бу кимберлитовай туруупка Саха сиригэр эрэ буолбакка бүтүн дойду үрдүнэн улахан стратегическэй суолталаах. Онон руднигы салгыы сайыннарар сыал-сорук турар. Билигин, хампаанньа генеральнай дириэктэрин этиититтэн сабаҕалаатахха, тутуу үлэһиттэргэ куттала суох буолуутугар сүрүн болҕомтолорун хатыыллар эбит. Урукку рудник оннугар “Мир-Глубокий” диэн саҥа эбийиэк тутуллуохтаах. Бу боппуруос РФ үбүн миниистирэ Антон Силуанов таһымыгар кэпсэтиллэн турар.

Түмүк оннугар

Быйылгы форумҥа Арассыыйа улахан хампаанньаларын, эрэгийиэннэрин таһынан тас дойдуттан, үгэс курдук, Азия, Чуумпу акыйаан кытылын дойдулара кэлэн кытыннылар. Ордук Кытайтан, Мьянматтан, Монголияттан, Индияттан, Арменияттан, Корея Өрөспүүбүлүкэтиттэн улахан дэлэгээссийэлэр кэлбиттэр. Ол иһигэр Мьянма премьер-миниистирэ Мин Аун Хлайн, Кытай норуотун бэрэсэтэбиитэллэрин бүтүн Кытайдааҕы мунньаҕын  бастайааннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Ли Чжаньшу, Армения Өрөспүүбүлүкэтин премьер-миниистирэ Никол Пашинян, Монголия премьер-миниистирэ Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ, о.д.а. бэйэлэринэн кэлэн кытыннылар. Индия, Малайзия, Вьетнам премьер-миниистирдэрэ быһа сибээһинэн холбоммуттара. Форумҥа саҥа кыттар дойдулартан аахтахха, быйыл Алжир, Гана, Доминикана Өрөспүүбүлүкэтэ, Донецкай Народнай Өрөспүүбүлүкэ, Замбия, Камерун, Либерия, Уганда кыттыыны ыллылар.

РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин форум үһүс күнүгэр, балаҕан ыйын 7 күнүгэр, пленарнай мунньаҕы ыыппыта. “Бу форум Арассыыйа уонна Азия, Чуумпу акыйаан кытылын дойдулара бииргэ үлэлээһиннэригэр сүдү кылааты киллэрэр. Азия, Чуумпу акыйаан кытылын дойдулара аан дойду экономикатыгар биир сүрүн миэстэни ылан эрэллэр, Европа, АХШ индустриальнай кииннэрэ уостан эрэ кэмнэригэр”, – диэн бэлиэтиир Владимир Путин форум кыттыылаахтарын эҕэрдэлиир этиитигэр.

РФ бэрэсидьиэнигэр Уһук Илин федеральнай уокуругун боломуочуйалааҕа-вице-премьер Юрий Трутнев форум түмүгэр суруналыыстары кытары көрсүһүүтүгэр: “Быйылгы Илиҥҥи форум Уһук Илин эрэгийиэннэрин сайдыытыгар өссө биир хардыы буолар. Төһө да арҕааҥҥы дойдулар араас хааччаҕы киллэрэ сатааталлар, Уһук Илин сайдыыта тохтообокко иннин диэки кимиилээхтик хардыылаан иһэр. Быйылгы форумҥа сэттэ тыһыынчаттан тахса киһи кытынна, барыта 3,27 трлн солкуобайдаах 290-тан тахса дуогабар түһэрсилиннэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ биһиги федеральнай уокурукпутугар барыта 2729 инвестиционнай бырайыак баар, олортон 525 бырайыага номнуо олоххо киирэн үлэлии тураллар. Бу сылларга 2,7 трлн солкуобай инвестиция быһыытынан киирдэ, 100 тыһыынчаттан тахса үлэ саҥа миэстэтэ таҕыста”, – диэн бэлиэтээн турар.

Юрий Петрович эппитин курдук, Арассыыйа үрдүнэн барыта 3,2 трлн солкуобай суумалаах 296 дуогабар түһэрсиллибит. Бу форум историятыгар хаһан да буолбатах көстүү. Саха сирэ эмиэ быйыл улахан суумалаах дуогабардары оҥоруста. Барыта 40-ча дуогабар баттанылынна, бу докумуоннар уопсай суумалара 338 млрд солкуобайтан тахса. Уһук Илин эрэгийиэннэригэр Саха сирэ түһэрсиллибит дуогабардарын ахсаанынан да, уопсай сууматынан да бастакы миэстэҕэ таҕыста. Саха сирин кэнниттэн Забайкалье, Сахалин 148, 117 млрд солкуобайдаах дуогабардары түһэристилэр. Манна даҕатан эттэххэ, киин прессалар улахан бырайыактартан Саха сирин бастакынан ааттаатылар. Манна Кулардааҕы, Күчүстээҕи көмүс баайдаах сирбит, хорҕолдьуну хостуур Тирэхтээх, Депутатскай учаастактарбыт ахтылыннылар.

Аграфена КУЗЬМИНА

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0