«Саха сирэ» хаһыат чэппиэрдээҕи нүөмэригэр кэрэхсэбиллээх матырыйаал үгүс

Ааспыт икки сылга коронавирус пандемиятыттан аан бастаан улахан охсууну урбаанньыттар ылбыттара. Арассыыйа да, Саха сирин да үрдүнэн элбэх урбаанньыт ырыынактан туораан биэрэргэ күһэллибиттэрэ. Олох улахан тургутуутун ааспыттара.

“Сэмсэ санаа” биэриигэ ити үөһээ этиллибит тургутууну этэҥҥэ ааспыт урбаанньыт, Саха сирин ырыынагар саҥа сүүрээни киллэрбит, «Сахачай» хампаанньа салайааччыта Ньургуйаана Заморщиковалыын “Саха сирэ” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ, Чокуур Гаврильев Саха сиригэр оҥорон таһаарыы саҥа хайысхатын хайдах туруулаһан киллэрбититтэн саҕалаан билиҥҥи сааҥсыйа кэмигэр баар балаһыанньаҕа тиийэ кэпсэппитин сэргээн  ааҕыаххыт диэн эрэнэбит.

Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар тутуллубут оскуолалар эргэрдилэр. Саха сирэ сыл аайы уонтан итэҕэһэ суох оскуоланы тутар сорук турар. Оскуола тутуугар Саха сирэ Уһук Илин уокуругар инники күөҥҥэ сылдьар. Оскуоланы тутуу туһунан суруналыыс Людмила Попова “Быйыл 15 оскуола!” диэн ырытыы-матырыйаалыгар ааҕыҥ.

Латышевтар дьиэлэрин мал, тиэхиньикэтэ тэлэбиисэриттэн саҕалаан, таҥас сууйар уонна куурдар массыынатыгар, уһанар тэриллэргэ тиийэ бириис быһыытынан кэлбиттэр. Бу туох ыалый? Кинилэр кимнээҕий, ханна олороллоруй? Сиһилии — суруналыыс Надежда Егорова матырыйаалыгар.

— Биһиги таһаҕаспытын Дьокуускайтан уунан, кыһыҥҥы суолунан ыытабыт. Онно улахан туох да харгыс суох диэххэ сөп. Холобура, сайын уунан ыытарга контейнердарга илдьэн уган,  туттарабыт, ону өрүс үлэһиттэрэ тиэрдэллэр. Ол эрээри контейнердары тиэрдии 30 бырыһыан ыараан хаалла. Сороҕор сибиэһэй оҕуруот аһын эҥин сөмөлүөтүнэн тиэйэбит. Онно биир киилэтигэр 300 солк. төлүүбүт. Онон хоту урбаанньыттарга итинник көрүҥнэргэ судаарыстыба өйөбүлэ туһалаах буолуо этэ. Оччоҕо атыыланар сыана да аччыа этэ. Аҥардас “Якутоптторг” тэрилтэ тугу уонна хаһан илдьэрин кэтэһэн олорор табыллыбат буоллаҕа” – диэн суруналыыс Женни Стрюковаҕа ким санаатын тиэрдибитин ааҕыҥ уонна сэргээҥ.

Санкт-Петербург куоракка «Хотугу матыыптар» быыстапка («Көһө сылдьар түмэл» бырайыак иһинэн) Арассыыйа этнографическай түмэлигэр ыытыллыбыт.  Манна хотугу норуоттар таҥастарын-саптарын, малларын-салларын, музыкальнай үстүрүмүөннэрин, о. д.а. сэттэ улахан хайысханан туруоран дьоҥҥо-сэргэҕэ көрдөрбүттэр. Онно кимнээх кыттыбыттарын уонна быыстапка туһунан сиһилии Сардаана Баснаева матырыйаалыттан билиэххит.

“Бе-200 сөмөлүөт туһунан тус бэйэм 2018 сыллаахха истибитим. Ити сыл сайыныгар сонуннарга амфибия-сөмөлүөт ойуур баһаардарын умуруора кэлбитин туһунан бэрт үгүстүк суруйар буолбуттара.Онтон былырыыҥҥы улахан уоту салгынтан умуруоруу өссө үрдүк таһымҥа тахсыбыта — оҥоруу ардах, өрүстэн уу баһар сөмөлүөттэр үлэлээбиттэрэ. Үгүс ааҕааччыларбыт Бе-200 сөмөлүөт туох оҥоһуулаах, төһө кыамталаах көтөр аал буоларын туһунан интэриэһиргииллэрин ибиллэрдилэр. Кырдьык,  дьону таһар судургу сөмөлүөт буолбатах, устуоруйата киэҥ, оҥоһуута туспа”, — диэн туран, суруналыыс Егор Карпов бэрт интэриэһинэйдик ырытар.

Мэҥэ Хаҥалас улууһугар хас нэһилиэк, сэлиэнньэ баара буолуой?! Элбэх буоллаҕа. Бу — Саха сирин биир саамай сайдыылаах улууһа. Киин сиртэн чугас, үчүгэй суоллаах-иистээх, сибээстээх дойду. Дьон манна талаһан туран олохсуйар. Дьэ ол гынан баран, маннык биллэркөстөр улууска собус-соҕотох Хаатылыма сэлиэнньэтин ыалыгар суотабай сибээс суох диэтэхпитинэ, күн бүгүн, арааһа, элбэх киһи соһуйуо.  Сиһилии бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ.

Соторутааҕыта социальнай ситимнэргэ уһанар дьахталлар биригэдээлэрин туһунан араас видео уонна хаартыска тарҕаммыта. Тутуу биригээдэтин тэриммит бэйэ дьарыктаах Валентина Колодезникова аныгы үйэ киһитин сиэринэн толкуйа да, ыра санаата да киэҥин — Саха сирин айар куттаах, талааннаах дьонун мунньан бөдөҥ тэрилтэ арыйан үлэлэтэр баҕалааҕын туһунан бүгүҥҥү хаһыаттан билиэххит.

Өймөкөөн улууһугар эһиил буолуохтаах Олоҥхо Ыһыаҕын чэрчитинэн ыһыах устуоруйатыгар аан бастаан сылгыһыттар уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар култуураларын бэстибээллэрэ ыытыллара былааннанар. Суолталаах тэрээһиҥҥэ Уһук Илин федеральнай уокуруттан: Бурятияттан, Забайкальскай, Приморскай, Хабаровскай, Камчатскай кыраайдартан, Магадаан, Амурскай, Сахалинскай уобаластарыттан, Чукотскай автономнай уокуруктан уонна Саха сирин арктическай оройуоннарыттан кэлэн кыттыыны ылыахтара. Бу  туһунан соторутааҕыта Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын иһинэн үлэлиир Олоҥхо Национальнай тэрийэр кэмитиэтин мунньаҕар иһитиннэрдилэр. Сиһилии бүгүҥҥү чэппиэрдээҕи хаһыакка ааҕыҥ.

Елена ПОТОЦКАЯ, “ Саха сирэ” хаһыат.