Бүгүн чэппиэрдээҕи хаһыакка ханнык матырыйаллар ааҕааччы интэриэһин тардыахтарай?
Норуотун дьылҕатын дириҥник иҥэриммит уонна сайдыыны хайдах үүннүөххэ-тэһиинниэххэ сөбүн этинэн-хаанынан билэн кэлбит Нина Иннокентьевна Протопопова быйыл төрөөбүтэ 95 сыла буолла. Кини тэрийбит үлэтин толорооччулара, үөрэх, иитии, уопсастыбаннай үлэ, салалта эҥээр алтыспыт үөлээннээхтэрэ маны чуолкайдык өйдүүллэр. Бу туһунан “Манчаары” сыһыарыыга ааҕыҥ.
“Суруналыыска, сатаан суруйарын таһынан, өссө икки хаачыстыба баар буолара наадалаах дии саныыбын. Бастакытынан, кини уутугар аҥаарыйа да сытар киһини ойутан туруоран, сатаан ыпсаран кэпсэтэн, устунан уйгуурдан уһугуннарар, ис санаатын тоҕо тэбээн биэрэрдии саҥардар-иҥэрдэр буолуохтаах. Иккиһинэн, араас саҥа идиэйэлэринэн оргуйа сылдьар омуннаах киһиттэн суруналыыс тахсыахтаах. Ганя Дьурантай оннук киһи этэ… Уһун Дьурантай биһиктээн ииппит санаатын тиһэҕэр тиэрдэн тэйэр дьулуурдаах уонна хорсун хаһыатчыт этэ”. Бу аатырбыт хаһыатчыт туһунан Уһун Дьурантай “Айыы Таҥара суруксута” матырыйаалыгар ким суруйда? Ааҕыҥ уонна сэргээҥ.
Быйыл дойдубутугар Арассыыйа норуоттарын култуураларын үйэлээх баайын сыла биллэриллибитэ. Онон улуустарга хаалан туран мусуойдары, аатырбыт дьонноругар анаммыт түмэллэргэ болҕомто уурар кэмнэрэ. Горнай улууһугар Савва Тарасовка аналлаах түмэл кыһын өрүү тоҥ-хаһаа буолан турар эбит. “Тоҥуй сыһыаммытын тосту уларытарбытыгар тоҕоостоох сыл кэллэ. Манна улуус, нэһилиэк дьаһалтата, үп-харчы быһаарсар дьокутааттар, актыып сөптөөх үлэни ыыталларыгар эрэнэбит” диэн бу улуустан ким суруйбутун бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ.
“Кистэл буолбатах, күн бүгүҥҥэ диэри сирбит-дойдубут, нэһилиэктэрбит, олохтоох оҥорон таһаарар бородууксуйабыт биир эрэ тылынан – нууччалыы суруллан кэллэ. Сахатытыахха диэн этиллибитэ балайда ыраатта эрээри, хамсааһын кэлиҥҥи икки-үс сылга эрэ дьэ тахсан эрэр” — бүгүҥҥү хаһыакка харахха быраҕыллар итиэннэ саха тыла сайдыытыгар биллибэтинэн-көстүбэтинэн улахан суолталаах түгэҥҥэ – сир-дойду, олохтоох ас-үөл аатын, хаатын сахатытыыга болҕомтону уурар наадатын туһунан суруналыыс Людмила Попова суруйуутун ааҕааччы сэргиэҕэ.
Төрүт норуоттар тыллара “тыыннаах” сирдэринэн Андрюшкино, Нелемнэй, Сэбээн Күөл, Иенгра, Тээнэ, Хатыстыыр буолаллар. Көстөрүн курдук, олох тарбахха баттанар эрэ сирдэргэ төрөөбүт тыл тыына биллэр. Норуот дьокутааттарын кытта кэпсэтиигэ төрөөбүт тыл сайдыытыгар үлэлэһэр дьон кэккэ этиилэри киллэрдилэр. Бу туһунан бүгүҥҥү хаһыакка Ил Түмэн дьокутаата Елена Голомареваны кытта кэпсэтиигэ ааҕыҥ.
Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитигэр көмөнү элбэтэри дьаһайбыта. Ол түмүгэр, Саха сирэ төрөөһүн, эбиллии көрдөрүүлэринэн Арассыыйаҕа бастакы күөҥҥэ таҕыста. 2022 сыл олунньу 16 күнүнээҕи туругунан, оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйүүр миэрэлэр үрдээбиттэрин туһунан суруналыыс Ангелина Васильева сырдатта.
”Мин санаабар, баҕарбатаргын даҕаны, ыты ахсаан өттүнэн лаппа аҕыйаттахпытына эрэ, ыт таһаарар иэдээниттэн арыый быыһаныахпытын сөп курдук. Урукку курдук ыттары ыллыҥ да ытыалаан барбаккын, билигин ол туһунан боппуруос турбат да буолуохтаах. Ол этэр приюттарыгар мунньан баран, болдьохторо ааспыты «утуталаан» баран, дьэ ханна гынаҕын. Сэлиэнньэ ыттара үксүлэрэ даҕаны оҕолорбут ымыылара, баайдара буоллаҕа. Сарсыарда аайы оҕолору батыһан, «арыаллаан» араас өҥнөөх-түүлээх ыт оскуолалар тастарын толорор аҕай. Олору хайдах хомуйан ылан суох гыныаххыный. Мантан саас ыт өлүгүн таһааран быраҕыы өссө элбиэ дии” диэн Сунтаартан уопсастыбаннай кэрэспэдьиэммит Борис Николаев бу суолталаах боппуруоска санаатын атастаста.
Кини оҥорбут ытык сэргэлэрэ ньурбалар ыһыахтыыр сирдэрин, кэрэ-бэлиэ миэстэлэрин киэргэтэллэр, байыталлар. Ол эрэн, Аммос Прокопьевич саха атын маастардарыттан биир уһулуччу уратытынан Саха сиригэр уонна Арассыыйаҕа ханна да суох, сахалыы оһуордаах-мандардаах куолакалы оҥорбутун туһунан суруналыыс Надежда Егорова суруйуутун үгүс ааҕааччы сэргиэҕэ.
“Санаан көр, 1994-1995 сыллар. ССРС курдук кыахтаах дойду эмискэ ыһыллан хаалар. Ыһыллыы-тоҕуллуу, сиэр-майгы уларыйыыта, ас-үөл кырыымчыга, аччыктааһын – ол барыта аармыйа олоҕор сытыытык көстүбүтэ. Биһиги «СНГ» диэн туга-ханныга биллибэт дойдуну көмүскүүргэ байыаннай бирисээгэ биэрбиппит. Охсуһуу, атаҕастаныы, уйулҕа хамсааһына ол кэмҥэ этэ…” диэн ким санаатын үллэһиннэ? Бу туһунан бүгүҥҥү хаһыакка ааҕыҥ.
Кини бэйэтин өйдүөҕүттэн Манчаары туһунан ырыанан бигэнэн утуйар этэ. Хоһун иһигэр Үрүҥ Уолан дуу, Ньургун Боотур дуу хартыыната ыйанан турара. Ити хартыынаны көрө сытан кини тоҕо эрэ бу боотурдар үйэлэригэр төрөөн ааспыппын быһыылаах дии саныыр этэ. Кини кимин суруналыыс Аграфена Кузьмина “Итии чэй” рубрикаҕа матырыйаалыттан билиэххит.
Елена ПОТОЦКАЯ, “Саха сирэ” хаһыат.