САХА ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭТИН ИЛ ДАРХАНЫН ИҺИНЭН ҮЛЭЛИИР ОЛОҤХО ИККИС УОН СЫЛЫН ТЭРИЙЭР НАЦИОНАЛЬНАЙ КЭМИТИЭТ БАСТАКЫ МУННЬАҔА БУОЛЛА
Саха олоҥхотун харыстааһын, үөрэтии уонна тарҕатыы үлэтин иилээн-саҕалаан ыытар Олоҥхо иккис уон сылын тэрийэр Национальнай кэмитиэт быйыл бэс ыйын 10 күнүттэн статуһа уларыйан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын иһинэн үлэлиир Национальнай тэрийэр кэмитиэт буолла. Бу дьаһал — саха норуотун бэйэтин уус-уран нэһилиэстибэтин, култууратын, тылын-өһүн харыстааһыҥҥа уонна үөрэтиигэ өрөспүүбүлүкэ саҥа салалтата улахан болҕомтотун уурарын мэктиэтинэн буолар. Саҥа статустаммыт Национальнай тэрийэр кэмитиэт инники үлэтин хайысхаларын чопчулуурга туһуламмыт түмсүү Ил Дархан сорудаҕынан, от ыйын 29 күнүгэр СӨ Бырабыыталыстыбатын мунньахтыыр саалатыгар буолла.
Түмсүүгэ сүрүн этиини Олоҥхо өрөспүүбүлүкэтээҕи Национальнай тэрийэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков оҥордо. Кини болҕомтону олоҥхону харыстыыр, үөрэтэр уонна тарҕатар табыгастаах эйгэни тэрийиигэ туһаайда. Александр Николаевич этэринэн, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ бу эйгэҕэ үлэлэһэр хас да тэрилтэ баар: М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университетын Олоҥхо института, Олоҥхо тыйаатыра, Дьокуускайдааҕы “Арчы” дьиэтэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо киинэ, улуустарга тэриллибит “Олоҥхо дьиэлэрэ”. Ордук чорботон, тэрийэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ “Олоҥхо ассоциациятын” үлэтин бэлиэтээтэ. Бу тэрилтэлэр наука, үөрэтии, чинчийии, искусство, литература, уус-уран айымньы, о.д.а. эйгэлэргэ үлэлэрин сүрүннүүр уталытыллыбат соруктарга анаан тохтоото. Аҥардас “Олоҥхо дьиэлэрин” ылан көрдөххө, кинилэр култуура эйгэтигэр ыытыллар сарбыйыыга түбэһэр кутталлаахтарын, онтон быыһыыр туһугар “Олоҥхо дьиэлэрин” анал статуһун олохтуур туһунан этии Ил Дархан, бырабыытылыстыба чилиэннэрин уонна мустубут дьон өйөбүлүн ылыыта улуустарга Олоҥхо эйгэтин кэҥэтиигэ биллэр өйөбүл буолуоҕа. Бу туһунан Александр Жирков этиитин өйөөн, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Олоҥхо ассоциация” бэрэсидьиэнэ Февронья Шишигина тыл эттэ.
Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ эпическэй нэһилиэстибэни харыстааһын анал бырагырааматын сөргүтэн ылынар туһунан этиини Ил Дархан А.С. Николаев өйөөтө. Кини туһааннаах министиэристибэлэргэ уонна национальнай тэрийэр кэмитиэккэ бу бырагыраама барылыгар чопчу этиилэри уталыппакка киллэрэллэригэр сорудахтаата. Маныаха култуура миниистирэ Ю.С. Куприянов бу бырагырааманы култуура министиэристибэтин иһинэн оҥоруохха сөп диэбитин ХИФУ бэрэсидьиэнэ Е.И. Михайлова уонна экэниэмикэ миниистирэ М.А. Данилова бырагыраама эйгэтин кэҥэтэн, туспа эрэгийиэннээҕи бырайыак быһыытынан оҥорорго этиилэрэ өйөннө.
Александр Жирков салгыы федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи архыыптарга, биирдиилээн тэрилтэлэргэ уонна дьоҥҥо уонунан сылларга мунньуллубут олоҥхо суруйууларын, магнитнай лиэнтэҕэ устуулары өрүһүйүүгэ уталытыллыбат дьаһаллар тустарынан туруорда. Ил Дархан бу этиини сөптөөҕүн бэлиэтээн туран, билигин олоҥхо докумуоннарын сыыппараҕа көһөрүү үлэтин тосту уларытан, түргэтэтэргэ, эпическэй айымньылары аныгы технологиянан бэчээттиири олохтуурга, онуоха оҥоһуллуохтаах бырагыраама иһинэн сөптөөх үбү көрөргө сорудахтаата.
Александр Жирков олоҥхо эйгэтин кэҥэтиигэ ураты суолталаах туспа хайысха быһыытынан Б.Ф Неустроев-Мандар Уус үлэтин өйөөһүнү ааттаата. Биллэрин курдук, Мандар Уус бэйэтин баҕатынан былыргы сурукка-бичиккэ ойууланан хаалбыт, олоҥхоҕо-тойукка туойуллубут туоһунан оҥоһуллубут саха Моҕол ураһатын сөргүтүүнү саҕалаабыта хас да сыл буолла. Ону таһынан бэйэтин доҕоро, биллиилээх уус, фольклору хомуйааччы Н.И. Егоровы-Баайаҕыыны кытта Таатта улууһун Баайаҕатыгар саха былыргы биилээҕин, булка, хапсыһыыга туттар сэбин-сэбиргэлин мусуойун тэрийиини көҕүлээбиттэрэ. Ил Дархан Мандар Уус саҕалааһыннарын өйүүргэ, көмөлөһөргө анал сорудах биэрдэ. Маны сэргэ А.С. Николаев өрөспүүбүлүкэҕэ тимиргэ, маска, муоска, көмүскэ уһанар дьарыгы салгыы тарҕатар, бу идэлэргэ ыччаты, баҕалаахтары уһуйарга, үөрэтэргэ тустаах дьаһаллары ылынарга өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар сорудахтаата.
Биир бэлиэ, кэскиллээх быһаарыынан Олоҥхо иккис уон сылын тэрийэр кэмитиэт үлэтин салгыы кэҥэтэн, Саха сирин аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарын эпическэй нэһилиэстибэлэрин харыстааһыҥҥа, чинчийиигэ, тарҕатыыга көмөнү эмиэ бу кэмитиэт бэйэтигэр ылынарын туһунан этии буолла. Онон, Ил Дархан этиитин курдук, Национальнай тэрийэр кэмитиэт үлэтин эйгэтэ кэҥээн, соруга улаатан, суолталанан иһиэҕэ.
Сэргэхтик, элбэх санаа атастаһыылаах барбыт бу мунньахха СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ А.С. Борисов, Гуманитарнай чинчийэр институт дириэктэрэ Н.И. Попова, Муусука уонна фольклор мусуойун бочуоттаах дириэктэрэ А.П. Решетникова, Олоҥхо киинин салайааччыта А.Е. Захарова, үөрэх миниистирин солбуйааччы В.И. Тихонов уо.д.а. тыл эттилэр. ХИФУ профессора, биллиилээх фольклорист В.В. Илларионов Саха сирин норуоттарын фольклорун, эпическэй нэһилиэстибэлэрин харыстааһыҥҥа улахан суолта биэрбитин, дьоһуннаах дьаһаллары саҕалаабытын иһин махтанан, инники өттүгэр ситиһиилээх үлэни баҕаран, алҕаан туран, өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханыгар саха олоҥхотун хомуурунньугун бэлэх уунна.
С. БРЫЗГАЛОВА.