Үлэттэн үрдүк үөрүүнү билбит, Арассыыйа Федерациятын тыатын-хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Ленин, Бочуот Знага, Үлэ Кыһыл Знамятын уордьаннарын кавалера, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Хотугу сулус» уордьанын хаһаайката, Дьокуускай куорат, Хатас нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, “Ытык Сүбэ” чилиэнэ, Үлэ Тыыл бэтэрээнэ Парасковья Павловна Федорова сэтинньи 10 күнүгэр күн сириттэн күрэннэ.
Быйыл муус устарга “Саха сирэ” хаһыакка уонна “Эдэр саас” сайтка тахсыбыт матырыйаалбытын хатылыыбыт.
ххх
Бэйэтин норуотугар үтүө санаатынан сулууспалаабыт салайааччы, үлэ киһитэ Парасковья Федорова аата Саха сирин аатырбыт-сураҕырбыт салайааччылара Александра Овчинникова, Мария Нартахова, Матрена Корнилова, Екатерина Новгородова, Анастасия Копырина, Нина Протопопова уо.д.а. ааттарын кытары биир кэккэҕэ турар. Кинилэр бары өр сыллаах бэриниилээх үлэлэринэн, төрөөбүт дойдуларыгар дириҥ тапталларынан эрэ буолбакка, боростуой үлэһит дьоҥҥо ытыктабыллаах сыһыаннарынан дьон-сэргэ билиниитин уонна махталын ылбыттара.
Парасковья Павловна — Саха сирин сопхуостарыгар саамай уһуннук үлэлээн, номоххо киирбит дириэктэрдэртэн биирдэстэрэ. “Хатас” сопхуоһу иилээн-саҕалаан, салайан олорбут Парасковья Федорова билигин да олох үөһүгэр сылдьарынан үтүө холобур буолар. Биир дойдулаахтара этэллэринэн, биир сиргэ таба олорбот, тэрээһиннэргэ ыҥырдылар да, хайаан да баран көрөр-истэр, ыллыктаах санаатын тиэрдэн кэлэр сэргэх, мааны Далбар Хотуннара. Кини — Саха сирин Ил Дарханын иһинэн Ытык кырдьаҕастар сэбиэттэрин чилиэнэ, Өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин дьахталларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ.
Эрдэттэн болдьоһон дьиэтигэр (Хатаска кэлиэҕиттэн бу дьиэҕэ олорор) тиийбитим, таһырдьа киэҥ күүлэтигэр тахсан күүтэн турар эбит. Дьиэҕэ киирэн киэҥ саалаҕа ыҥырбытыгар көрбүтүм, остуола хаһыаттарынан тобус-толору өрөһөлөнөн сытар. Кэпсэтиибин саҕалаары: “Парасковья Павловна, хаһыаттартан сонуннаргын билэ олороҕун?” – диэбиппэр: – “Хаһыата суох сатаммаппын. Билиҥҥитэ харах үчүгэй, көтүппэккэ ааҕабын. Аны, сололоох киһини буланнар, наар ахтыы суруйар үлэлээхпин”, – диэн сэргэх бэйэлээхтик кэпсэтиибитин саҕалаата. Парасковья Павловнаны өрөспүүбүлүкэҕэ билбэт, кини туһунан хаһыаттарга аахпатах, тэлэбиисэргэ көрбөтөх киһи суоҕа да буолуо. Ол эрээри, олох уу сүүрүгүнүү устар, саҥаттан-саҥа көлүөнэ үөскээн, уйгулаах олоҕу тутуһар… Ити санаабын сэрэйбиттии, сэһэргэһээччим: “Хойутун-хойут Хатас сайдыытыгар үлэлээбиппин билбэт ыччаттар үөскүөхтэрэ. Ол омнуоламмат”, – диэтэ.
Отуттан тахса сыл устата “Хатас” сопхуос кини сатабыллаах салайыытынан үрдүк ситиһиилэммитэ. Парасковья Федорова өр сыллаах бэриниилээх үлэтинэн, кыһамньытынан Хатас тупсаҕай дьиэлэрдээх, куораттыы тииптээх аныгы бөһүөлэккэ кубулуйда. Таас оскуолалаах, уһуйааннаах, кулууптаах, балыыһалаах, аспаал суоллаах Хатас бөһүөлэгин сайдыытыгар кылаата тугунан да сыаналаммат.
“Молдавияҕа ыыта сыспыттара”
“… Сэрии саҕана оскуоланы бүтэрбит оҕолор үксүлэрэ салгыы үөрэммэккэ, тута үлэлии бараллара. Онон, сэттэ кылаас кэнниттэн “Осоавиахимҥа” (билиҥҥинэн ДОСААФ) үлэлии сырыттахпына, 1944 сыллаахха Москва анныгар байыаннай чааска 6 ыйдаах кууруска ыыппыттара. Билигин санаатахха, сэрии бара турар диэн куттаммакка, ыраах да ыыппыттар эбит. Хомсомуоллар буоллахпыт. Алта ый үөрэммиппит кэннэ, Саха сириттэн кэлбит үс киһини Молдавияҕа миинэлэри ыраастыыр үлэҕэ ыыта сыспыттара. Хата, ону биһиги дьоммут, үөрэттэрбит каадырдарбыт бэйэбитигэр наадалар диэн ыҥыран ылбыттара. Инньэ гынан, күһүн бүтэһик борохуотунан Сахабыт сирин булбуппут”.
“Куораты хааччыйан олорбуппут”
“1970 сыллаахха обком бюротун бигэргэтиитинэн, “Хатас” сопхуос дириэктэринэн ыыппыттара. Сорохтор “дьахтар киһи кыайыа суоҕа” диэн саарбахтаабыттара, эрэммэтэхтэрэ… Саас буолла да, хортуоппуйбут, хаппыыстабыт сиэмэтин ыһан барарбыт. Күһүн куорат тэрилтэлэрин, нэһилиэнньэни (5-6 тыһыынча киһини) хортуоппуй хомууругар таһаараллара. Ити үлүгэр улахан хамаанда уонча күнүнэн хостоон бүтэрэрэ. Киэһэ хостоон бүтэрэн барбыттарын кэннэ аны устудьуоннардыын хаалан, түүннэри базаҕа туттарарбыт. Хатас нэһилиэгэр хортуоппуй хомууругар үлэлээбэт киһи диэн суох буолара. Билиҥҥи курдук, атын сиртэн аҕалан атыылаабаттара. Бааһыналарга самыыр курдук уу ыстарар тэриллэри биэрэннэр, өлгөм үүнүүнү ыларбыт. Горком сэкирэтээрэ Владимир Гаврильевич ааһан иһэн: “Уу ыһылла турара көстүбэт, тоҕо үлэлэппэккит, тоҕо уу ыстарбаккыт?” – диэн мөҕөттөөн ааһар кэмнэрдээҕэ. Ол саҕана куорат дьонун хортуоппуйунан биһиги уонна намнар эрэ хааччыйарбыт”.
“Москваҕа тиийэн туруорсубуппут”
“Дойдубутугар уларыта тутуу саҕаланан, сопхуостар ыһыллан, атын араас хаһаайыстыбалар тэриллэн барбыттара. “Бааһынай”, “кэлэктиибинэй” уо.д.а. хаһаайыстыбалар балаһыанньалара тахса охсубуттара. “Мин сопхуоспун ыспаппын” диэн, иннибин биэрбэккэ олорбутум. “Чэ, хаһааҥҥа диэри олороҕун?..” – диэбиттэрэ. Эмиэ мин курдук уларыйбакка олорор Үөһээ Бүлүү “Нам” сопхуоһун дириэктэрэ Дмитрий Наумовтыын хорсуммутун киллэрэн, Москваҕа тиийбиппит. Михаил Николаев Москваҕа Саха сирин бэрэстэбиитэлинэн үлэлии олороро. Биһиги киниэхэ сылдьан баран, сарсыныгар сарсыарда 8 чааска Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр тиийбиппит. Миниистирбит ыраах Саха сириттэн кэлбит икки сопхуос дириэктэрдэрин санааларын, туруорсууларын болҕойон истибитэ эрээри, күттүөннээх хоруйу биэрэ охсубатаҕа. Онтон дойдубутугар кэлбиппит кэннэ нэдиэлэ да буолбатаҕа быһыылааҕа, Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Николай Шадринов биһиги кэлэктиибинэй хаһаайыстыба быһыытынан, ол эбэтэр сопхуоһунан хааларбытыгар бирикээс таһаарбыта. Итинник бэйэҥ санааҕын аһаҕастык этэр, күүскэ туруорсар эрэ буоллаххына, санааҥ хоту уонна түмүктээхтик үлэлиир кэмнэр этилэр”.
“Уазикпын көрдүлэр да, куоталлара үһү…”
“Биир эмэ киһи үлэҕэ тахсыбатаҕына, сайын “Волга”, кыһын “УАЗ” массыынабынан астаран тиийэр этим. Сопхуоска тыһыынча кэриҥэ киһи үлэлиир буоллаҕына, ким ханна арыгылыы олорорун эбэтэр бааһынаҕа ханна чөкөһөн олороллорун ахсааннарынан ааҕа билэрим. Ол кэллэхпинэ: “Оо, обургу!” диэн күлсэр этилэр. Онон, “УАЗ” массыынаны көрдүлэр да, куотуу айдаана буолар үһү (күлэр да күлэр). Миэстэлэригэр тутаттаан, бэйэбит миэрэ ыларбыт, көнө суолга киллэрэргэ үлэлэһэрбит. Онон, дьолго, сууттанар, хаайыллар киһи аҕыйаҕа”.
Ыччаттарбыт олохсуйбуттара
“Оскуола – производство – үрдүк үөрэх” хамсааһынынан сопхуоска үлэлээн баран үөрэххэ киирбит ыччаттарбытыгар үөрэхтэрин бүтэриэхтэригэр диэри стипендия төлүүрбүт. Онон, ыччаттарбыт үгүстэрэ атын сиргэ барбакка, төрөөбүт сирдэригэр олохсуйа, үлэлии хаалбыттара. Үлэһиттэргэ хамнас кэмигэр төлөммөт кэмнэрэ эмиэ кэлэн ааспыттара. Ол да буоллар, ыһыллан хаалбатахпыт. Вячеслав Штыров үтүө сүбэтинэн, сирбитин-уоппутун былдьаппакка, сопхуос үлэһиттэрэ үстүү гектар сири (уопсайа 2400 гектар) үллэстибиттэрэ”.
“Таҥара дьиэтин туттарбыта диэхтэрэ…”
“43 сыл дириэктэрдээбит киһи уурайан, сынньанарга санаммытым. “Кэлин саҥа көлүөнэ дьон Хатаһы ким салайан олорбутун, баҕар, билиэхтэрэ да суоҕа. Оттон бу Таҥара дьиэтин ким туппутай диэтэхтэринэ, ааппын ааттыахтара”, — диэн санааттан (күлэр-ааптар) Михаил Ефимович Николаевка киирбитим. “Эн аҕаҥ бу Таҥара дьиэтигэр сүрэхтэммитэ, онон таҥара дьиэтин чөлүгэр түһэрэрбин көҥүллээ”, — диэн өссө баайсар киһи буолан биэрбитим. Көҥүл биэрбитигэр дьэ тутан, бу күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии турар. Куораттан баскыһыанньа аайы Филипп аҕабыт тахсан 9-12 чааска диэри сулууспа ыытар. 20-30-ча буолан мустабыт”.
“Кими да дьаһайбаппын, сүбэлиэхпин эрэ сөп”
“Билигин дьону дьаһайар ыарахаттардаах. Киһи барыта үөрэхтээх, туһунан көрүүлээх. Мин тугу да дьаһайса, ыйа-кэрдэ сатаабаппын. Арай, сүбэлиэхпин, санаабын атастаһыахпын сөп. Хатаһым иһигэр буолар тэрээһиннэри көтүппэппин. Күннэтэ дьоммун-сэргэбин кытары алтыһабын. Ол иһин, Хатаспыттан арахсан, куоракка олорор санаам суох. Куоракка таас дьиэ түөрт истиэнэтин манаан олоруохпун баҕарбаппын. Манна баҕардым да, ханна баҕарар тиийэбин, дьүөгэлэрим, ыалларым кэлэллэр. Үлэлиир эрдэхпинэ, куорат дьаһалтата биэрбит икки хостоох дьиэтигэр билигин сиэним олорор. Икки оҕом эмиэ Хатаска олороллор, куоракка үлэлииллэр. Бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Үлэнэн дьолломмутум, үлэм сөптөөхтүк сыаналаммыта, дьонум-сэргэм махталын ылбытым. Онтон ордук туох наада буолуой?”
Парасковья Павловна киһини тардар кэпсээнин, өйүгэр элбэҕи тута сылдьарын, сотору-сотору бэтиэхэлээхтик күлэрин истэ олорон, киһи хайдах да 90 сааһы биэрбэт. Ол да иһин, өр кырдьыбакка сылдыы кистэлэҥин туоһуластым. -“100 сааскар тиийбэккэ өлөн көрөөр эрэ”, — дииллэр, дьүөгэлэрим. Балыыһаларга мээнэ сылдьыбаппын. Кырдьаҕастары көрөр балыыһаҕа киирэн сынньанан, “бөҕөргөтүнэн” эрэ тахсыахпын сөп. Бэйэтин сааһыгар сэргэх сэбэрэлээх, чэгиэн доруобуйалаах сылдьарга туох улахан кистэлэҥнээх буолуохпунуй? Арай, арыгыны испэппин, табаҕы тардыбаппын. Кылаабынайа, күннээҕи эрэсииммин халбаҥнаабакка тутуһабын. Киэһэ 10 чааска утуйабын, 6 чааска турабын. Тураат да, кыра эрчиллиилэри оҥоробун, хаама түһэбин. Онтон үүттээх чэйбин астына иһэн, аһаан баран, таһырдьа гарааска турар кууруссаларбын, ыппын аһата тахсабын. Күнүс хаһан да ороҥҥо сыппаппын. Ол кэриэтэ бу кириэһилэбэр олорон эрэ, чаас курдук утуйан ылыахпын сөп. Наар хамсана сылдьабын. Ол иһин, куоракка олорбоппун. Манна көҥүл сылдьаҕын…”, — диэн баран, бэрт истиҥник мичээрдээн кэбистэ.
ЫСПЫРААПКА:
—1927 сыллаахха балаҕан ыйын 1 күнүгэр Саха АССР Хатас сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ;
-Сэттэ кылаас кэнниттэн үлэтин Орджоникидзевскай оройуоннааҕы сэбиэтин “Осоавиахим” ПВХО инструктор-хамандыырыттан саҕалаабыта;
-1946 сыллаахха “Осоавиахим” көһө сылдьар оскуолатын начаалынньыгынан анаммыта;
-1948-55 сылларга ЫБЛКСМ Аллараа Халыматааҕы, Дьокуускайдааҕы хомсомуол кэмитиэтигэр араас дуоһунастарга үлэлээбитэ;
-1955 сыллаахха Тулагы-Киллэм сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн анаммыта; -1956-59 сс. Саха сиринээҕи сэбиэскэй-партийнай оскуола истээччитинэн ылыллыбыта;
-1959 сыллаахха “Дьокуускай” сопхуоска биригэдьииринэн, управляющайынан үлэлээбитэ;
-1963 сыллаахха сопхуос парткомун сэкирэтээринэн талыллыбыта:
-1970 сыл ахсынньытыттан “Хатас” сопхуос дириэктэринэн ананан, 2003 сылга диэри үлэлээбитэ. Парасковья Павловна Федорова — “Ленин”, “Үлэ Кыһыл Знамятын”, “Хотугу сулус” уордьаннар кавалердара, РФ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, САССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Дьокуускай куорат уонна Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Бочуоттаах гражданина, “Бастыҥ дьахталлар – ХХ үйэ үлэһиттэрэ” аат хаһаайката. Саха АССР Үрдүкү сэбиэтин президиумун Бочуотунай грамотатынан, “Үлэҕэ килбиэнин иһин”, “Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэринэн, Софья Сидорова аатынан Бочуотунай бэлиэнэн, СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар ураты кылаатын уонна уһулуччулаах өҥөтүн иһин 90 сааһын туолар үбүлүөйдээх сылыгар СӨ Ил Дарханын бириэмийэтинэн наҕараадаламмыта.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru