Таатта улууһун Уус Таатта нэһилиэгэр олорор Федосия Михайловна, Егор Дмитриевич Мординовтар диэн саха ыалыгар төрөөбүттэрэ – норуодунай суруйааччы Николай Мординов-Амма Аччыгыйа, философскай наука доктора, профессор Авксентий Мординов, САССР оскуолатын үтүөлээх учуутала Трофим Мординов, дьоһун ыал ийэтэ Татьяна Мординова. Үөрэҕэ суох, дьадаҥы ыал түөрт талыы киһини, саха омук киэн туттар дьонун иитэн таһаарбыта!
Мординовтар оҕолорун хайдах ииппиттэрин чинчийэргэ Амма Аччыгыйын «Сааскы кэм» арамааныгар тирэҕирэр сиэрдээх. Бу суруйааччы олоҕор олус чугас (манна ааптар ийэлээх аҕатын ааттарын уларыппакка да киллэрбитэ) айымньыга саха оҕону иитэр-такайар суруллубатах үгэстэрэ ырылыччы көстөр. Онон хаһыат ааҕааччыларыгар бу айымньыны өссө төгүл ааҕарга сүбэлиибин.
Иллээх ыалтан кыһалҕа чаҕыйар
Сүрүн дьоруой Микиитэ өйө-санаата уларыйан иһиитигэр хас хамсаныы, тыл, түгэн дьайыыта итэҕэтиилээхтик суруллар. Кини иитиллибит эйгэтэ хайдаҕый?
Лэглээрдэр төһө да быстар дьадаҥы буоллаллар, олус иллээх-эйэлээх ыаллар. Дьөгүөрдээннээх Сөдүөччүйэ «Доҕоор!» диэн эйэҕэстик ыҥырсаллар, бэйэ-бэйэлэрин ытыктаһаллар, ханнык да ыарахан түгэҥҥэ киҥир-хаҥыр саҥарса, этиһэ, мөҕүттэ сылдьыбаттар. Хата, табыгастаах кэмигэр көрү көҕүлүттэн туталлар. Ол көстөр Даарыйа эмээхсин Миитэрэйдиин оҕуһу хотоҥҥо киллэрэр дуу, киллэрбэт дуу туһунан мөккүөрдэригэр, Миитэрэй Ньукууһа Сыҕаайабы үтүктэригэр, Өлөксөйдүүн кырынаас тумсун салааһыннарыгар уо.д.а. Манна эбэн кэбиһиэҕиҥ айылҕаны, олох биллибэт күүстэрин кытары дьүөрэлэһэргэ дьулуһалларын, сиэри-туому тутуһалларын.
Иллээх дьиэ кэргэн үөрүүтүн да, хомолтотун да тэҥҥэ үллэстэр. Холобур, көлө оҥостуох буолбут оҕустарын былдьаан барбыттарыгар ийэлэрэ Сөдүөччүйэ сирэйин саба туттан баран бүк түспүтүгэр, Микиитэ быраатынаан ытаһаллар. Маннык эрэ түгэннэргэ бэйэ-бэйэни аһынсыы, өйөнсүү ордук үөскүүр буоллаҕа. Онон төрөппүт оҕотуттан баар кыһалҕаны кистиирэ сыыһа.
Даарыйа эмээхсин үөрэҕэ
Лэглээрдэр уонна Эрдэлиирдэр аһыыр-таҥнар туһугар күннэтэ түбүгүрэн тахсаллар, ол эрээри олохторо онон муҥурдаммат. Кинилэр күннээҕи кыһалҕаларыттан ураты атын айылгылаах сүүрээн устар. Ол – аптаах тыл, кэскиллээх кэпсэтии, олоҕу-дьаһаҕы киэҥник анааран ырытыы. Олох бу хос сүүрээнэ кинилэри харыстыыр-араҥаччылыыр, куттарын-сүрдэрин бөҕөргөтөр.
Микиитэ бастыҥ доҕоро Даарыйа эмээхсин саха тылын эриэккэс баайын иҥэринэн сылдьар. Кини остуоруйалара олоҕу, дьоннор сыһыаннарын, айылҕаны билиини биэрэр, өһүн хоһоонноро киһи быһыытын-майгытын бэргэнник сыаналыырга, таабырыннара сытыы өйдөөх буоларга иитэллэр. Улахан дьон ити остуоруйалары дьүүллэһэннэр сөптөөх түмүктэргэ кэлэллэрэ итиэннэ олох-дьаһах туһунан ырытыһаллара Микиитэҕэ элбэҕи биэрэр. Педагог Антон Макаренко «Төрөппүт такайара эрэ буолбакка, кини тугу сөбүлүүрэ, сирэрэ эмиэ иитэр» диэбиттээх. Онон төрөппүттэр күннээҕи сонуннарын, тэлэбиисэргэ көрбүттэрин, кинигэҕэ аахпыттарын оҕолорун кытары үллэстэллэрэ олус наадалаах.
Даарыйа эмээхсин мунаах түгэҥҥэ мэлдьи үтүө сүбэһит. Холобур, биэлсэргэ испиири биэрэргэ этэр: «Охоноостоох Мэхээлэ иккиэн этэллэр буолбат дуо? Сахалар киһини итэҕэйбэт дьон эбит, ити аата бэйэлэрэ албын буоллахтара дии санаахтыаҕа». Манна атын киһи санаатын логикатын сэрэйэргэ, үтүө дьон сүбэтигэр эрэнэргэ үөрэтии иһиллэр. Уолун Миитэрэйи «Эн оонньоон этэҕин, онтукаҥ тойотторго тиийдэҕинэ, оҕус буолан тахсыаҕа», – диэн буойар. Муударай кырдьаҕас өстөөх иннигэр бэйэ дьоһунун түһэрбэккэ, өһүөнү да сатаан саба баттыырга үөрэтэр.
Ийэ – оҕо маҥнайгы иитээччитэ
Сөдүөччүйэ оҕолорун мөҕөн-этэн көрбөтөх киһи. Ону маннык түгэнтэн көстөр: «Балааҕыйа эмээхсин Микиитэ чанчыгын үргээбитигэр куотан кэлбитин, аҥаар илиитинэн уолун чанчыгын таҥнары имэрийэ-имэрийэ, аҥарынан хараҕын уутун сотто-сотто, ботугуруу турда: «Биирдэ охсубут аньыым суоҕа. Ону туора киһи…»
Саха дьахтара оҕотун быһыытын-майгытын салайарыгар туттар биир ньымата – буруйу мунньуу. «Бэйи, буруйгун мунньан-мунньан баран, муунталаһарбыт буолуо…» — диир ийэтэ Микиитэҕэ. Итиччэ «суостаах» сааныыны истибит уолчаан мэниктиирин туттуна, бэйэтин хонтуруоллана үөрэнэр. Ийэ оҕолорун төһө да таптаатар, кинилэри сиэри таһынан атаахтаппат.
«Көйгө», «мааны» диэн араарбакка
Арамааҥҥа аймахтаһыы, дьукаахтаһыы курдук саха үтүө үгэстэрэ көстөллөр. Сөдүөччүйэ Микиитэни батыһыннаран эдьиийэ Ылдьааналаахха уонна Таатта ыалларыгар ыалдьыттаабыта уол дууһатыгар элбэҕи хаалларар. Ол курдук Микиитэ Ылдьааналаахха хоно сытан күтүөтүттэн кэлэйэ, оттон эдьиийиттэн үөрэ саныыр. Иккис өттүнэн дьон-сэргэ ортотугар хайдах тутта-хапта сылдьарга уонна дьон майгытын кэтээн көрөргө үөрэнэр.
Лэглээриннэр оҕолорун «көйгө», «мааны» диэн араарбакка, тэҥҥэ туталлара норуот оҕону иитиитин биир бастыҥ бириинсибин тутуһалларын көрдөрөр. «Борооскулаах ньирэй уолаттар, миигин өлөрөргүтүгэр тириэртигит дии. Уолан эрэбин. Оччоҕо эһиги хайдах дьон буолаҕыт, доҕоттоор? Микиитэ, улахан киһи, эн аны эмэргин уураттаххына табыллар, бу кыра уол буорайаахтыа буоллаҕа дии…» — диэн ийэлэрэ көрдөһөн, быһааран биэрэр. Кини уолаттарыгар эйэлээх, бэйэ икки ардыгар иһирэх сыһыаны үөскэтэргэ тоҕоостоон этэр: «Бу уол сааланыан баҕарар ээ, кустаатаххына ыстааҥҥын тута сылдьыаҕа». Онуоха убайа хардарар: «Ыы, сааланыан баҕарар эбит дии, бу дьүһүннээх кыра бэйэтэ! — Микиитэ быраатын сүүһүттэн сыллаан ылар. – Чэ, мэ, сыччыай, кыра киһи эн эмп…»
Аҕа тыла быһаарыылаах
Дьөгүөрдээн аҕа иитээччи-үөрэтээччи быһыытынан оруола ордук улахан уолугар Микиитэҕэ сыһыаннаан сырдатыллар. Психологтар оҕо төрөппүттэрин кытта төһө күүстээх иэйиилээх сыһыаннааҕый да, соччонон кинилэр такайыыларын дэбигис ылынар дииллэр. Дьөгүөрдээн Микиитэтин батыһыннара сылдьан булка үөрэтэр, киниэхэ норуот үгэстэрин билиһиннэрэр, эр киһи киэҥ-холку, ыарахаттары тулуйумтуо буолуохтааҕын быһаарар. Кини чугас дьонугар тапталын ханнык да ыарахан түгэн өлбөөдүппэт. Холобур, отуу уотугар былдьаппыт малларын аһыйан аймаммакка, оҕотун уоскутар уонна кини оһолломотоҕуттан үөрэр. Дьэ, ити иһин Микиитэ ситэн-хотон тахсарыгар аҕатын сабыдыала улахан.
Дьиэ кэргэн иһигэр тахсар кэпсэтиилэргэ аҕа тыла быһаарыылаах. Бу Дьөгүөрдээн уолун оскуолаҕа биэриитигэр, мөссүйүөҥҥэ илдьиитигэр уо.д.а. түгэннэргэ көстөн ааһар. Эр киһи кэргэнигэр сыһыаныттан оҕону иитии улахан тутулуктаах. Оҕо сиэр-майгы өттүнэн сайдыыта итинтэн саҕаланар. Бэйэтин ийэтин таптыы үөрэммит оҕо хайа баҕарар дьахтары ытыктыыр, оттон дьахтарга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар киһи куһаҕан сабыдыалга бэриммэт.
Эһэлээх эбэ тапталынан угуттанан
Микиитэ киһи быһыытынан сайдарыгар эһэтэ Лэглээр оҕонньор, эбэтэ Баһыахтыыр Балбаара эмиэ улахан оруоллаахтар. Лэглээр оҕонньор сиэбигэр тоҕо икки мундуну уктан аҕалла? Ону тоҕо бэйэтэ таһааран биэрбэтэ, Микиитэ булан ылла? Уол кэһиини бэйэ булан таһаарар үөрүүтүн биллэ, аны Өлөксөйдүүн үтэн түбүгүрдэ, оттон оҕонньор сиэннэрин көрөн үөрдэ. Ити аата эһэлэрэ өссө куйуурдуу туран сиэннэрин саныы сылдьыбыт, ол эбэтэр бу кыра да түгэн улахан тапталы көрдөрөр.
Эбэлэрэ Баһыахтыыр Балбаара ыал хамначчыта да буоллар, модун санаалаах, бэйэтин атаҕастаппат эмээхсин. Кини Лэглээрдэргэ дурда-хахха буолан сылдьар. Онтон сиэннэригэр хайдах курдук уйаный?
Түмүк оннугар
Бу ыалга оҕону таптааһын, кинини итэҕэйии, ытыктааһын көстөр. Ким да оҕо санаатын, саҥатын хам баттаабат, күлүү-элэк оҥостубат. Төрөппүттэрин кытары тэҥнээх дьон курдук кэпсэтэр-ипсэтэр буоланнар, оҕолор бигэ тирэхтээхтик сананаллар, ол иһин инникигэ эрэллээх, ыарахаттартан толлубат, бэйэлэрин ытыктанар, санаабыттарын ситиһэр дьон буола улаатан тахсаллар.
Биллэн турар, олох-дьаһах хаамыытынан иитии-үөрэтии хайысхалара эмиэ уларыйаллар. Ол гынан баран, норуот үйэттэн-үйэҕэ мунньубут муудараһа син биир сүрүннүүр ньыма быһыытынан сылдьыахтаах.
edersaas.ru саайтка анаан
Люция СТЕПАНОВА.
Хаартыскалар — Мординовтар архыыптарыттан.