Саха биир биллэр судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэлэ, сахалартан биир бастакы учуонай, историческай наука хандьыдаата, сэрии сылларыгар норуот үөрэҕириитин миниистирэ, Саха АССР наукаларын үтүөлээх үлэһитэ Чемезов Василий Назарович (1915-1979) наука, култуура, норуот үөрэҕириитэ сайдалларын тyhyгap бэриниилээхтик үлэлээн, кини өрөспүүбүлүкэ иһигэр эрэ буолбакка, тас өттүгэр эмиэ киэҥник биллэр этэ.
ҮӨРЭХ, ҮЛЭ ҮӨҺҮГЭР
В.Н.Чемезов 1915 сыл атырдьах ыйын 13 күнүгэр Амма оройуонун Эмис нэһилиэгэр быстар дьадаҥы саха кэргэнигэр төрөөбүтэ. Дойдутугар сэттэ кылаастаах оскуоланы бүтэрээт, 1931 сыллаахха Дьокуускайдааҕы педагогическай тиэхиньикумҥа киирбитэ. Туйгуннук үөрэнэрин иһин, иккис куурустан кинини үрдүк үөрэххэ ыыппыттара. 1937 сыллаахха Москватааҕы В.И.Ленин аатынан судаарыстыбаннай пединститут историческай факультетын ситиһиилээхтик бүтэрбитэ.
Институкка үөрэнэ да сылдьан төрөөбүт Амматын оройуонун, нэһилиэгин уопсастыбаннай олоҕор көхтөөхтүк кыттара. Оччолорго Саха сиригэр холбоһуктааһын, дэриэбинэ олоҕун төрдүттэн уларыта тутуу бара турара. Киин куоракка үөрэнэр устудьуон сайыҥҥы каникулугар кэлэн cиp реформатын ыытыыга, быыбар, ыhыы хампаанньаларыгар үлэлэһэрэ, күүс-көмө буолара. 1930-1931 сыллардаахха кини көхтөөх кыттыытынан Абаҕа, Чакыр нэһилиэктэригэр бастакы холкуостар тэриллибиттэрэ.
Үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран, Василий Назарович Аммаҕа бастаан сэттэ кылаастаах, кэлин орто оскуолаҕа дириэктэрдиир. Бу оскуола орто оскуола буоларыгар материальнай базатын олохтообута, библиотечнай дьыала тэрийбитэ. Ол иһин Амма орто оскуолатын 100 сыллаах үбүлүөйүгэр Чемезовы Амма улууһунааҕы Бочуот кинигэтигэр киллэрбиттэрэ.
СҮДҮ КЫЛААТ
1938 сыллаахха баартыйа обкомун дьаһалынан Тыл уонна култуура институтугар научнай үлэтин саҕалыыр. Институт учуонай сэкирэтээрин, дириэктэр эбээһинэһин толорооччу быһыытынан бэрт үгүс өрүттээх тэрийэр үлэни ыытар.
Кини быһаччы көмөтүнэн уонна салалтатынан тылы, литератураны, устуоруйаны уонна саха норуотун уус-уран айымньытын үөрэтиигэ институт элбэх үлэни ыыппыта, саха суругун нуучча алпаабытыгар киллэрии саҕаламмыта. Саха тылын нуучча алпаабытыгар көһөрүү уонна саха тылын орфографиятын проблемаларынан тус бэйэтэ дьарыктанар. Нуучча алпаабытыгар көһүү бырайыага Институт уопсай партийнай мунньаҕар туруоруллубута, онтон 1938 с. алтынньы 15 күнүгэр комсомольскай уонна партийнай актыып сабыылаах мунньаҕа Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин мунньахтыыр саалатыгар көрбүтэ. Бэчээт, араадьыйа көмөтүнэн нэһилиэнньэни кытта сүбэлэһэн, норуот өйөбүлүн ылбыта. РСФСР Үөрэҕин норкуома 1939 с. кулун тутар 23 күнүгэр тахсыбыт 515 №-дээх бирикээһинэн бу алпаабыты бигэргэппит.
Василий Назарович саҥа алпаабыт икки сүрүн бириинсибин судургутук быһаарар:
1. Судургу, табыгастаах, өйдөнүмтүө, усулуобунастара уонна кыайан өйдөммөт бэлиэлэрэ суох буолуохтаах.
2. Нуучча буукубалара тус бэлиэлэрин эрэ дорҕооннорун бэлиэтээн хаалларыллыахтаах.
История уонна география нууччалыы учуобунньуктара сахалыы тылбаастанарыгар үлэлэhэр уонна саха бастакы орфографическай уонна терминологическай тылдьыттарын эрэдээксийэлиир. Ол курдук, 1939-40 сс. “Алфавит и орфография якутского языка”, “Орфографический справочник якутского языка”, “Диалектологический вопросник” эрэдээксийэлээн таhаартарбыта. Дириэктэр эбээhинэhин толорооччу Василий Назарович тэрийиитинэн наука сайдыытыгар элбэх үлэ оҥоhуллубута: институт үлэhиттэрэ грамматикаҕа саҥа учуобунньуктары бэлэмнээн бэчээккэ таhаарбыттара – география, физика, математика, химия, естествознание терминологическай тылдьыттарын оҥорбуттара. Наука академиятын киин институттарын кытары сибээhи олохтообута. Нууччалыыттан сахалыы практическай тылдьыты (30 000 тыллаах), Э.К. Пекарскай тылдьытын Ленинградка эбии таhаарыы бэлэмнэммитэ, 1940 с. Москваҕа С.А.Токарев “Очерки истории якутского народа” бэчээттэммитэ. Научнай сэбиэт мунньаҕын боротокуолугар В.Н.Чемезов илии баттаабыт – Лена очуостарыгар суруктар ханан баалларын быhаарса анал командировкалары тэрийэргэ А.П.Окладников научнай эспэдииссийэтин ороскуотун симиэтэтин оҥорорго (17.07.1939).
С.И.Боло А.А.Саввинныын 1939-1941 сс. фольклору уонна диалектары чинчийэр Дьокуускай-Мархачаан-Туобуйа-Сунтаар, Бүлүү археологическай эспэдииссийэлэрин тэрийэр. Космофизическэй чинчийиилэр уонна аэрономия институтун дириэктэрэ, физика уонна математика наукаларын дуоктара, бэрэпиэссэр Ю.Г.Шафер космическай сардаҥалар ыстаансыйаларын тэрийэр үлэтигэр тугунан да кэмнэммэт көмөтүгэр өрүү махтанар эбит. Ол курдук, Чемезов кинини Тыл, литература уонна култуура институтугар сотруднигынан ылбыт уонна Москваҕа научнай командировкаҕа ыыппыт. Оччотооҕуга бу институт соҕотох научнай тэрилтэ эбит. ССРС Наукаларын академиятын История институтун кытта 5 сыл иhинэн 10 туомнаах докумуоннары саха тылынан бэчээккэ таhаарарга кэпсэтии барбыта. Олоҥхону биир кэлим оҥорууга бэлэмнэнии үлэ барбыта. 11 олоҥхо рукопиhа хомуллубута. Бу кэмҥэ Чемезов элбэх күүhүн саха тылын, устуоруйатын, литературатын уонна норуот айымньытын хомуйууга биэрэр. Ол курдук, историческай фольклору, норуот айымньытын, норуот эпоhын, итэҕэл фольклорун чинчийэр научнай эспэдииссийэлэри тэрийэр.
Элбэх үлэ ситэриллэн бэчээккэ бэлэмнэммитэ: “Восстание в первой половине 1917 года”, “Происхождение якутской народности”, “Происхождение сельской общины у якутов, формы и методы эксплуатации якутов”, “Шаманство у якутов в 17 веке”.
1939 с. институт бүддьүөтүгэр “научнай-тэрийэр үлэ” диэн ыстатыйаны үбүлээhин сотуллубут, онон:
1. научнай үлэҕэ штаты таhынан дуогабар түhэрсэр тохтообут;
2. араас хабааннаах историческай сыаннастаах рукопистар кыайан хомуллар кыахтара суох буолбут;
3. институт урут кэпсэтиллибит сахалыы докумуоннары уонна матырыйааллары кыайан бэчээккэ таhаарар кыаҕа суох буолбут;
4. тылбаастааhын үлэтэ тохтообут, бухатыыр эпоhа, олоҥхо оҥоhуллар кыаҕа сүппүт;
5. айымньыта, рецензията барыта норуот обработката.
Ол сылларга учуонай быhыытынан сэрии кэнниттэн Саха АССР 5 туомнаах устуоруйатын оҥорууга көхтөөх кыттыыны ылбыта, эдэр научнай тэрилтэ сүhүөҕэр туран эрэр кэмигэр киэҥ үлэни тэрийэн ыыппыта, дойду научнай кииннэрин кытары ыкса сибээhи олохтообута.
Василий Назарович научнай үлэ сайдарыгар, каадырдары иитиигэ, бэлэмнээhиҥҥэ боччумнаах кылааты киллэрбитэ, олоҕун наукаҕа аныыр сыалтан аспирантураҕа үөрэнэргэ бэлэмнэммитэ. Ону фашистскай Германия саба түhүүтэ мэhэйдээбитэ. Институт сэрии сылларыгар сабылларга күhэллибитэ.
ҮӨРЭХ НАРКОМА
Василий Назарович баартыйа обкомун аппараатыгар үлэлээбитэ, онтон сотору Саха АССР үөрэҕин наркомунан анаммыта. Бу эппиэттээх үлэни, үрдүк итэҕэли чиэстээхтик толорбута, салайар-тэрийэр дьоҕурун көрдөрбүтэ, баартыйа уонна сэбиэскэй бырабыыталыстыба Аҕа дойду сэриитин күчүмэҕэй сылларыгар норуот үөрэҕириитин уорганнарын иннигэр туруорбут бочуоттаах соруктарын толорууга өрөспүүбүлүкэ учууталларын, уопсастыбаннаhын сатабыллаахтык түмпүтэ.
Ол ыарахан сылларга өрөспүүбүлүкэ оскуолалара кыратык да тохтоон көрбөккө, үүнэр ыччаты үөрэххэ-сырдыкка сирдээбиттэрэ. Ону ааhан, оҕо барыта үөрэнэрин ситиhэргэ үлэ барбыта, үөрэнээччилэр билиилэрин 5 бааллаах систиэмэнэн сыаналааhын киллэриллибитэ, кыаммат-тулаайах оҕолор итии аhылыгынан, таҥаhынан төhө кыалларынан хааччыллыбыттара, оҕолору оскуолаҕа тириэрдии, пришкольнай учаастактар тэриллибиттэрэ. Нарком В.Н.Чемезов саха уонна нуучча тылларын үөрэтиигэ, саха алпаабытын тупсарыыга дьаныhан туран үлэлээбитэ. Сэрии сылларыгар үп-ас, үлэhит тиийбэтэ барыта салайааччыттан тэрийэр дьоҕуру, сатабылы эрэйэрэ. Ол бириэмэҕэ үөрэтии хайысхата даҕаны сэрии сылларыгар сөп түбэhиннэрэн барара: байыаннай үөрэтии, уолаттары уонна кыргыттары туспа үөрэтии. Дьокуускай куоракка сайын 200-300 оҕолоох байыаннай лааҕыры тэрийэллэрэ. Детдомнар, тулаайахтары олордор интэринээттэр элбээбиттэрэ. Yрдүк үөрэхтээх каадырдары бэлэмниир наада буолбута. Оттон орто оскуоланы бүтэрбит ыччат диэн аҕыйах этэ. Ол иhин Наркомпрос салалтатынан 5-10 кылааска диэри судаарыстыба толору хааччыйыытыгар олордон үөрэтэр оскуола тэриллибитэ. Бу сылларга кини тэрийэр талаана ордук арыллыбыта. П.И.Докторов “О товарищах-друзьях…” кинигэтигэр Yөhээ Бүлүүгэ районо сэбиэдиссэйинэн үлэлии олорон өрөспүүбүлүкэтээҕи сүбэ мунньахха кэлэ сылдьан, нарком Чемезовы кытта сирэй көрсөн кэпсэппитин туhунан бу курдук суруйар: “Он беседовал со мной долго и обстоятельно. Поддержал поставленные мною вопросы об увеличении числа интернатов и открытии детского дома в райцентре. Нарком просвещения В.Н.Чемезов понравился мне во всех отношениях, прежде всего, своим обаянием, простотой, откровенностью и душевностью. В отношении поставленных мною вопросов поручил начальнику планово-финансового управления Наркомпроса Д.В.Пермякову решить положительно”.
Норуот үөрэҕириитин комиссариата Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кэмигэр үөрэх-билии үлэтин тупсарбыта, бары биридимиэттэр бырагыраамаларын салгыы сайыннарбыта, сорохторо тосту уларытыллыбыттара. Ол курдук, 1944 с. нуучча тылыгар кэпсэтии уруоктара киллэриллибиттэрэ, физиканы, химияны, математиканы үөрэтии хаачыстыбата үрдэтиллибитэ – сэрии кэминээҕи ирдэбилинэн теорияны быраактыканы кытта сибээстээн үөрэтиигэ: холобур, физика уруогар — баллистиканы, снарядтар, буомбалар траекторияларын, акустикаҕа — тыаhы хабар, намтатар (глушители) аппарааттарын, электричествоны үөрэтиигэ — сибээскэ (телеграф, төлөпүөн, араадьыйа) болҕомто ууруллубута. География 1943 сылтан саҕалаан языковедтар сыллааҕы куурустара үлэлээбиттэрэ. Бастакы учуобунньуктар саҥардыллыбыттара.
1943-44 сс. үөрэх сылыгар Саха АССР Наркомпроhун үлэтин отчуота: 16 начальнай оскуола аhыллыбыт, начальнайтан ситэтэ суох орто оскуолаҕа көhүү 15 оскуоланан элбээбит.
1943 с. балаҕан ыйыттан ахсынньыга диэри барыта 159 интэринээт буолуохтааҕын 237 үлэлээбит. Онно 6 259 оннугар
8 426 оҕо олорбут. Сэрии кэмигэр 21 детдом аhыллыбыт, сэрии бүтүүтүгэр 28 детдомҥа 1 845 оҕо олорбут. 1942 сыл сааhыгар Дьокуускайга Ленинградтан оҕолору аҕалбыттар, олор истэригэр 8 саастаах Анна Путоролайнен баара. Оҕолору Булуҥ оройуонугар илдьибиттэр. Бэрт эрэйинэн 20 кэлии уонна олохтоох оҕолорго детдом аспыттар. “Отсутствием стройматериалов просим из Якутска сплавить готовое здание детдома, в противном случае содержать детей не можем вынуждены отправить детей Якутск пароходом…” диэн тэлэгирээмэ ыыппыттар. “Средств на сплав нет. Рыбтрестом дана телеграмма о передаче бывшего здания Рыбтреста. Открыть надо. 117 детей без надзора”. 1946 с. диэри 200-чэ араас омук оҕолоро олорбуттар, олор истэригэр олохтоох оҕолор уонна Прибалтика спецпереселенецтэрин оҕолоро. 1946 с. сайыныгар оҕолору Дьокуускайга детдомҥа аҕалбыттар.
Ол ыарахан сылларга республика оскуолалара кыратык да тохтоон көрбөккө, үүнэр ыччаты үөрэххэ-сырдыкка сирдээбиттэрэ. Ону ааhан оҕо барыта үөрэнэрин ситиhэргэ үлэ барбыта. Сэрии кэмигэр араас биричиинэнэн үөрэхтэрин тохтото сылдьыбыт оҕолорго улахан болҕомто ууруллубута: оскуолаларга биирдиилээн уонна группанан үөрэтии, сайыҥҥы эбии үөрэх, 1944 сыллаахха V-X кылаастарга кэтэхтэн үөрэтии сөргүтүллүбүтэ. Онно эдэр оробуочайдар, холкуостаахтар, сулууспалаахтар үөрэммиттэрэ. Кинилэргэ бөлөҕүнэн, тус консультациялар, зачеттар, суругунан үлэ, сыл аҥарынааҕы эксээмэннэр тэриллибиттэрэ. Наркомпрос комсомольскай уонна пионерскай тэрилтэлэр бэлитиичэскэй, култуурунай тэрээһиннэри тэрийиилэрин улаханнык өйөөбүтэ. Тэрээhин үлэ барыта сэрии кэннинээҕи олоххо бэлэмнээhин этэ. Чемезов Василий Назарович бу эппиэттээх үлэни, үрдүк итэҕэли чиэстээхтик толорбута, салайар-тэрийэр дьоҕурун көрдөрбүтэ, баартыйа уонна сэбиэскэй бырабыыталыстыба Аҕа дойду сэриитин күчүмэҕэй сылларыгар норуот үөрэҕириитин уорганнарын иннигэр туруорбут бочуоттаах соруктарын толорууга өрөспүүбүлүкэ учууталларын, уопсастыбаннаhын сатабыллаахтык түмпүтэ.
НАУКА ҮТҮӨЛЭЭХ ҮЛЭҺИТЭ
Сэрии кэнниттэн (1946 с.) Литература уонна история научнай-чинчийэр института сөргүтүллэн, саҥардыллан аhыллыбытыгар Василий Назарович институтугар төннүбүтэ, дириэктэр солбуйааччытынан анаммыта. Онон научнай үлэ үөhүгэр түhэр. Бу сылларга үс туомнаах “История Якутской АССР” кинигэ тахсарын туруорсар уонна биир сүрүн ааптар буолар. Ону тэҥэ хас да коллективнай үлэлэргэ ылсыhар. Бастакы научнай үлэлэрэ саха норуотун култуурата сайдыытын боппуруостарыгар анаммыттара. 1947 сылга Тыл, литература уонна история институтугар олоҕуран ССРС Наукаларын академиятын баазата тэриллибитэ, 1949 сыллаахха филиалга кубулуйбута. В.Н.Чемезов институт учуонай сэкиритээринэн үлэлээбитэ.
Научнай-тэрийэр үлэни кытта Василий Назарович Саха сирин историятын улахан суолталаах боппуруостарын үөрэтиигэ быhаччы кыттыбыта. Кини 70-тан тахса научнай үлэлэри толорсубута. Ол 3 туомнаах “Саха АССР историята”, “Саха сирин советскай кэмнээҕи историятын очеркалара”, “Саха сирэ Нуучча государствотын састаабыгар киирбитэ 325 сыла”, “Саха сирин норуоттарын сайдыытыгар нуучча норуотун сирдиир оруола!”, “Саха сиригэр Советскай былааhы олохтуур уонна бөҕөргөтөр иhин охсуhуу» (2 кинигэ, докумуоннар уонна матырыйааллар хомуурунньуктара) уо.д.а. В.Н.Чемезов Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин уонна гражданскай сэрии устуоруйаларын үөрэппит сүрүн исписэлиистэртэн биирдэстэрэ.
1958 сыллаахтан көрбөт буолан да баран, таптыыр научнай үлэтин бырахпатаҕа. Доҕотторун, бииргэ үлэлиир табаарыстарын көмөлөрүнэн бэйэтин үлэлиир методикатын уларыта тутан, син биир уруккутун курдук чинчийэр үлэтин салгыы олорбута. “РК(б)П Саха сиринээҕи тэрилтэтин устуоруйатыттан (1918 сыл олунньу 8 күнэ – 1920 сыл бэс ыйын 6 күнэ)” диэн монография, “Төлөннөөх большевик” диэн С.Ю.Широких-Полянскай туhунан кинигэ, гражданскай сэрии албан аатырбыт дьоруойа И.Я.Строд олоҕун туhунан монография. “РК(б)П Саха күбүөрүнэтээҕи тэрилтэтэ (1920-1923 сс)” диэн капитальнай монография уо.д.а. – учуонай көрбөт буолан баран бэчээттэппит уонна бэлэмнээбит үлэлэрэ. Кини 1968 сыллаахха историческай наука хандьыдаата буолар диссертациятын ситиhиилээхтик көмүскээбитэ. В.Н.Чемезов барыта 70-тан тахса научнай уонна научнай-популярнай үлэлэр ааптардара.
УОПСАСТЫБАННАЙ ДИЭЙЭТЭЛ
В.Н.Чемезов научнай үлэни кытта киэҥ уопсастыбаннай үлэни ыыппыта. Василий Назарович учуонай-историк быhыытынан сүрүн уратыта, кини хайа да кэмҥэ үлэлээтэр, объективнай чинчийээччи буолар, ол аата, сахалыы эттэххэ, хараны хара, үрүҥү үрүҥ диэн куттаммакка этэр хорсун киhи этэ.
3 саха реалистарын туhунан элбэх үлэтэ уонна тезистэрэ хараллан сыталлар. Литературнай нэhилиэстибэ боппуруостарыгар, саха уус-уран литературатын төрүттээбит А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй,
А.И. Софронов-Алампа, Н.Д. Неустроев айар үлэлэрин сыаналааhыҥҥа Василий Назарович өрүү биир бигэ, сөптөөх суолу тутуспута. Олоҕор да, үлэтигэр да сэмэлэнэ, мөҕүллэ сылдьыбыта биллэр. Yөрэх миниистирэ С.Сюльскай эппит: “Чемезов, Башарин уонна мин Саха литературатын аҕаларын Кулаковскай, Неустроев уонна Софронов айымньыларыгар көҥүл бэрдэрдибит. Оннук көҥүлү Ойуунускай айымньыларыгар эмиэ ылыахпыт дии саныыбыт. Ол гынан баран, НГКБ өттүттэн улахан мэhэйдэhии баар … Биhиги кырдьыгы Ойуунускайга эмиэ ситиhиэхпит». (Георгий Башарин кинигэтиттэн).
ССКП Киин Кэмитиэтэ учуонай Н.Н.Грибановскай Сталиҥҥа үҥсүбүт суругун Саха сиринээҕи баартыйа обкомугар ыыппыта. В.Н.Чемезов бэрэссэдээтэллээх хамыыһыйа Н.Н.Грибановскай “Библиография Якутского края” диэн улахан суолталаах 15 000 тыллаах библиографиятын (билигин Санкт-Петербурга РНА архыыбын филиалыгар сытар) олохтоох былаастар бопсууларын аахсыбакка, бэчээккэ таhаарарга сөптөөх уонна кырдьыктаах уурааҕы ылыммыта. ССРС норуодунай артыыhа Д.Ф.Ходулов тыйаатыр, ускуустуба чэчирии сайдарыгар өрүүтүн көмөлөhөрүгэр В.Н.Чемезовка махтанан суруйар.
Учуонай периодическай бэчээккэ, араадьыйаҕа анаан суруйар ыстатыйаларын, ССКП обкомун Бэлитиичэскэй сырдатыы дьиэтигэр бэлэмниир лиэксийэлэрин эптэххэ, кини айымньылаах, сылайары билбэт күүрээннээх үлэтэ-хамнаhа көстөн кэлэр. 1959 сылтан Бүтүн Арассыыйатааҕы көрбөттөр уопсастыбаларын бырабылыанньатын Президиумун чилиэнэ бырабылыанньа мунньахтарыгар көрбөттөрү хайдах сөпкө боротокуол суруйарга, сөптөөх көннөрүүлэри киллэрэргэ үөрэппитэ.
В.Н.Чемезов улахан уопсастыбаннай, педагогическай уонна научнай үлэтэ үрдүктүк сыаналанар. “1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иhин» мэтээлинэн, «Норуот үөрэҕириитин туйгуна” бэлиэнэн, РСФСР уонна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэттэрин Президиумун Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. 1965 с. киниэхэ Саха АССР наукатын үтүөлээх диэйэтэлин үрдүк аата иҥэриллибитэ. Сахалартан биир бастакы учуонай, историческай наука хандыдаата, сэрии сылларыгар норуот үөрэҕириитин миниистирэ, Саха АССР наукаларын үтүөлээх үлэhитэ Василий Назарович Чемезов үлэлээбитэ, оҥорбут дьыалата, күүстээх санаата, туох баар олоҕо дьиҥнээх хорсун быhыы холобурунан үүнэр көлүөнэҕэ буолуоҕа.
Екатерина УВАРОВА,
СӨ үөрэҕириитин туйгуна,
кыраайы үөрэтээччи.