Соторутааҕыта «Сахабэчээт» идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ, «Забота-Арчы» хаһыат кэрэспэдьиэнэ Екатерина Бястинова уоппускатын ылаат, Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан Өймөкөөн улууһугар хайаҕа айаны тэрийдэ.
edersaas.ru
Бу айан — Екатерина Бястинова үһүс улахан похуотун тэрийиитэ. «Барыта санаам хоту салаллан иһэригэр Үрдүк Айыыларбар махтанабын. Ыраах айаҥҥа алгыстаах алаадьы астанан, сирбин-уоппун аһата, үрдүкү күүстэртэн көрдөһө сылдьабын», — диэн кэпсиитибитин саҕалыыр сэһэргэһээччим.
«Suol» туркулуупка – айылҕа оҕолоро
— Айылҕаны кытта алтыһар буолан, «сири-сибиири» кэрийдиҥ аҕай быһыылаах?
— Уус-Алдан улууһун Тандатыттан төрүттээхпин. Онон оҕо сааспыттан айылҕалыын алтыһан улааппытым. Сайынын лааҕырга оттоон, сайылыкка ньирэй көрөн, үүт астаан, ыанньыксыттаан. Онон сайылык суолларынан үгүстүк сатыы сылдьан улааппытым.
Кэлин куоракка олохсуйан, ыал буолан, айылҕаны кытта сибээһим тохтуу сылдьыбыт кэмнэрдээҕэ. Алта сыллааҕыта Дьокуускай куоракка сатыы хаамааччылар, тыаҕа, айылҕаҕа сылдьалларын сөбүлээччилэр «Suol» туркулууптарын кытта билсиһэммин, онтон ыла өрөбүл аайы куорат мырааннарынан, Хаҥалас, Нам сирдэринэн похуоттарга сылдьан саҕалаабытым. Бу кулууппутун «айылҕа оҕото», уопуттаах турист, Дьааҥы кыыһа Галия Дьячковская салайар.
—— Кулуупкутугар, биллэн турар, биир интэриэстээх дьон сылдьар буоллаххыт?
— Араас идэлээх, араас саастаах дьон иллэҥ кэммитин айылҕаны кытта ситимнээн сылдьабыт. Былырыын дьүөгэлэрбинээн төрдүө буолан, Хаандыгаҕа нэдиэлэ устата хайа салгынынан тыынан, сир астаан, эмтээх от хомуйан кэлбиппит. Ол сылдьан, «эһиил сайын хайаан да Өймөкөөннүүр эбиппин» диэн кистэлэҥ санаалаах төннүбүтүм.
Ыраах айан хамаандаттан олус тутулуктаах
— Айаҥҥа хамаандаҕын билэр эрэ дьоҥҥуттан таҥарыҥ буолуо?
— Ыраах айаҥҥа мин тус бэйэм үчүгэйдик билэр дьоммун эрэ кытта барабын. Адьас билбэт дьону кытта айанныыртан туттунабын. Араас моһоллорго, уустуктарга кэннинэн чаҕыйбат, күүстээх санаалаах дьон эрэллээхтэр. Кыргыттарым үгүстэрэ хайаҕа аан бастакы айаннара этэ. Сэттэ күн аһыыр аспытын суоттаан-учуоттаан, барыбытыгар анал пуорма сакаастаан, суолбут-ииспит боппуруоһун, маршруппутун быһаарсыы – эппиэттээх үлэ.
Сахаҕа 7 сыыппара олус суолталааҕынан уонна тус бэйэм 7 сыыппараны сөбүлүүрбүнэн, хамаандабын 7 араас улуус дьонуттан таҥан оҥорбутум. Кыргыттар бэйэ-бэйэлэрин кытта бу иннинэ билсибэт этилэр. Ыраах айаҥҥа киһи уопсай туруга, эт-хаан өттүнэн дьарыктааҕа, киһи быһыытынан хайдаҕа, хамаанда уопсай тутулугар суолталаах дии саныыбын. Онон чахчы ыарахаттары тулуйуохтара диэн эрэнэр кыргыттарбын ыҥырбытым.
«Афродита, дорообо!»
—— «Афродитаҕа» мээнэ киһи ыттыбат. Олох ох курдук бэлэмнээх кэлии альпинистар эрэ дабайалларын истэрбит…
— Уус-Ньара +32 кыраадыс куйааһынан көрсүбүтэ. Уус-Ньаратааҕы Хайыһар базатын суолуттан 20-чэ киилэ ыйааһыннаах сүгэһэрдээх (3 күннээх ас, утуйар, таҥнар таҥас) 7 км дабайан, хайа тэллэҕэр киэһэ тиийбиппит. Биһигини улуустааҕы дьаһалта туризмҥа салаатын исписэлииһэ баазаҕа көрсөн, сирдьиппитин батыһан, хайа тэллэҕэр тиийэн лааҕырбытын оҥостубуппут. Балааккабытын туруорунан, арай ас астанаары гыммыппыт… гааһынан үлэлиир тэрилбит умайбата! Онуоха «лабыктаны уматан көрүөххэ» диэн өй уганнар, үс күн устата ол лабыктаны хомуйан, күөстэнэн, чэйдэнэн сырыттыбыт.
Сарсыныгар ааттаан-суоллаан тиийбит «Афродита-Хотуну» дабайыахтаахпыт. Ыраахтан көрдөхпүтүнэ, хоруоналаах дьахтар быһыытын курдук хайа. «Афродитанан» ааттыахтарын ааттаабыттар эбит. 9 чаас иннинэ лааҕырбытыттан тахсан, күнүскү аһылыкпытын, уубутун уктан дабайан бардыбыт. Сорох сиринэн — бытархай таас, сорох сиринэн — оттоох, аарыма улахан таастарынан эмиэ хаамтыбыт. Чыпчаалга чугаһаабыппытыгар, сорохпут атын сиринэн эргийэн таҕыста. Хамаандабыт дьонун альпинистар курдук быанан тардан таһаардыбыт. Түөрт чааһынан чыпчаалбытын буллубут. Кырдьык, бэлэмнээх альпинистарга анаммыт айан эбит. Тахсан: «Афродита», дорообо!» — диэн үөрүү бөҕө буоллубут. Туристар хаалларбыт суруктарын булан аахтыбыт, бэйэбит сурукпутун суруйдубут. Бэлэхпитин уурдубут. Сыалбытын ситиспит дьон быһыытынан, хайаттан эньиэргийэ, күүс иҥэриннибит.
Хайа салгына – олох ураты
— Хайаҕа сылдьа үөрэммэтэх буолан, дьонуҥ көһүйдэхтэрэ буолуо?
— Иккис күн көһүйүү, кыра сылайыы да баара. 1990 м үрдүктээх Нелькан хайаҕа хамсыы турар улахан таастарынан хааман, чыпчаалга тиийдибит. Салгыы Өймөкөөн Киһилээхтэригэр тиийэн, хаартыскаҕа түстүбүт, бэлэхпитин хааллардыбыт. Хайа салгына — олох ураты. Киһи уһуктубакка утуйар. Киэһэтин уу-чуумпу. Лааҕырбыт анныгар хайаттан түһэр уу үрэххэ холбоһон, дохсун сүүрүгэ эрэ иһиллэр.
— Айаҥҥытыгар, нууччалыы эттэххэ, «экипировкаҕыт» сөп түбэһэр эбит дуо?
— Бастатан туран, маннык похуоттарга сананааччыларга атах таҥаһа олус улахан оруоллаах эбит. Сорох сиринэн инчэҕэй муохха батары түһэҕин. Сорох сиринэн таммалыы турар бытархай таас. Аарыма улахан таас да үрдүнэн сылдьарга эппиэттэһэр атах таҥастаах буоллахха эрэ этэҥҥэ сылдьыллар. Уонна, биллэн турар, бэйэҕэр эрэллээх, күүстээх санаалаах, эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээх буоларыҥ наада.
Өймөкөөн — туризм сайдар дойдута
—— Өймөкөөн ис иһиттэн киһини уоскутар, санааҕын сайҕыыр дойду…
— Кэрэ да көстүүлэр, хатыламмат хартыыналар! Уруһуйдьут эбитим буоллар, кэрэ бэйэлээх хартыына оҥорон таһаарыам этэ дии санаатым. Сырыыбыт тухары балааккаҕа хоно сырыттыбыт. Биһиги курдук сүрүннээн айылҕаҕа сылдьаары, хайаны дабайаары үгүс турист сылдьар эбит. Тиийиэ даҕаны. Хайа үрдүгэр сибэкки, сир арааһа. Бырдах, үөн-көйүүр суох. Түүнэ сылаас, сырдык. Өймөкөөҥҥө урут иккитэ бэстибээлгэ үлэбинэн сылдьыбытым. Билигин пандемия кэмигэр төрөөбүт Сахабыт сирин кэрэ айылҕатыттан киһи астыныыны, дуоһуйууну ылар кэмэ эбит дии санаатым.
— Онон Тымныы полюһа туризмынан сайдыыһы диэн санааҕа кэллиҥ?
— Туристар сүрүннээн куорат турфирмаларын нөҥүө билсэн кэлэллэр эбит. Онон омук сириттэн кэлэр туристары кытта олохтоох туроператордар быһа үлэлиэхтэрин наада. Оччотугар туристарга өҥө оҥоруута да удамыр буолуо эбит.
Олохтоох ыччат туризмы сайыннарыыга ылсан эрэрин биһирээтим. Биһигини сирдээн, арыаллаан илдьэ сылдьыбыт Сордоҥноох ыччата Түмэн-Эрилик Кырыарба төрөөбүт Өймөкөөнүн туһунан бэрт элбэҕи кэпсээтэ. Олохтоох ыччат эрэ бу курдук киһи истэ олоруох курдук төрүүбүт сирин-уотун сырдатар. Онон Тымныы полюһун туһунан үгүс интэриэһинэйи биллибит. Аны олус бэркэ ыллыыр буолан, киэһэ кутаа тула олорон, ыллам ырыа киэһэлэрин тэрийдибит. Түмэн кэскиллээх бырайыактардын кытта үллэһиннэ. Өймөкөөн ыччаттара туризмы сайыннарыыны бэйэлэрин эрэллээх илиилэригэр ылан, бэрт үгүһү ситиһэллэригэр эрэнэбит.
… Бу курдук, Төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу сылыгар Екатерина Бястинова тэрийбит туристарын хамаандата, Сахабыт сирин биир саамай кыраһыабай сиригэр-уотугар сылдьан, астынан, дуоһуйан, умсугуйан, сыалларын ситэн төнүннүлэр.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru