Өрөспүүбүлүкэ төрүттэммитэ 100 сылыгар Саха сирин Суруйааччыларын сойууһа дьоһун бэлэҕи утары уунна. Уустук сылларга норуот өйүн-санаатын, култууратын түмпүт духуобунай лиидэрдэрин, автономияны олохтоспут, сайдыыга олук уурбут саха чулууларын бастыҥ айымньыларын түмэн, “Саха үйэтэ” (“Якутский век”) диэн кинигэ күн сирин көрдө.
Ааспыт 20-с үйэ саха олоҕор хаһааҥҥытааҕар да охсуулаах, дьалхааннаах, эмиэ да “далайын түгэҕэр таҥнастан сытыаҕын”, сайдыы суолугар таһаарбыт, балысхан уларытыылардаах кэрдиис кэм буолар. Бу маннык уустук кэмнэргэ саха норуотун дьылҕата хайдах салаллыахтааҕын туһунан тобуллаҕас толкуйдарын, өркөн өйдөрүн өһүллүүтүн тумус туттар дьоммут кэс тыл курдук суруйан хаалларбыттара. Кинилэр бу айымньылара билигин да суолталарын сүтэрбэттэр. Хос-хос аахтаҕыҥ ахсын, саҥаттан арыллан иһэр курдуктар, дойдуга тапталы, киэн туттууну, саҥа санаалары саҕаллар.
“Якутский век” кинигэҕэ үс көлүөнэ уһулуччулаах суруйааччылар: Өксөкүлээх Өлөксөй “Письмо якутской интеллигенции” айымньыта, Былатыан Ойуунускай “О Якутской автономии” дакылаата, “Сүүс сыллаах былаана”, “САССР үлэлээн иитиллээччилэрин бырааптарын уонна эбээһинэстэрин декларацията”, Саха губревкомун бэрэссэдээтэлин быһыытынан автономияны ылыы кэннэ үлэһит норуокка туһаайбыт этиитэ, сэбиэскэй тутулга сайдыы олуктарын туһунан толкуйдара, Софрон Данилов 1992 сыллаахха Саха норуотун II конгреһыгар эппит дакылаата киирбиттэр.
Кинигэ дьоҕус быһыылаах, сиэпкэ укта сылдьан, сыттык анныгар ууруна сытан, хос-хос сыныйан ааҕарга аналлаах. Халыҥ тастаах, үс суруйааччы мэтириэттэрэ ойууламмыт, көмүс буукубаларынан суруллубут ааттаах, харахха быраҕыллар, олус тупсаҕай оҥоһуулаах. Ол эрээри, диирбитигэр тиийэбит, баара-суоҕа 300 устууканан «Алта» кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыт. Кинигэни сойуус бэйэтэ үбүлээн таһаарбыт, онон атыыламмат, бэлэх быһыытынан эрэ бэриллэр.
Бу бырайыак идиэйэтин ааптара уонна кинигэни хомуйан оҥорооччу — Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, «Чолбон» сурунаал бас эрэдээктэрэ Гаврил Андросов. Оттон Ойуунускай «Сүүс сыллаах улуу былаан» кэпсээнин уонна Софрон Данилов «Саха норуота — барҕарыы суолунан» дакылаатын Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, тылбаасчыт Альбина Борисова нууччалыы тылбаастаан, саҥалыы тыыннаабыт.
Көлүөнэлэр утумнара
Национальнай бибилэтиэкэ Историческай саалатыгар «Саха үйэтэ» кинигэ сүрэхтэниитигэр суруйааччылар, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ, учуонайдар, уопсастыбаннас, классик-суруйааччыларбыт сыдьааннара, биир дойдулаахтара кытыннылар.
Тэрээһин кыһыл солко лиэнтэни кырыйыыттан саҕаланна. Лиэнтэни бырайыак ааптара Гаврил Андросов уонна РФ, СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ Раиса Кулаковская быстылар. Онтон 10 кинигэни Национальнай бибилэтиэкэ пуондатыгар үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттардылар.
«Саха үйэтэ» кинигэҕэ киирбит суруйааччылар сыдьааннара – Өксөкүлээх улахан сиэнэ Раиса Кулаковская, Ойуунускай сиэн балта, П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, суруйааччы Елена Слепцова-Куорсуннаах уонна Софрон Данилов улахан кыыһа, философия наукатын дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ Вера Данилова кэлэн кыттыбыттара тэрээһини дириҥ суолталаата. Киэн туттар дьоммут оҕолоро, сиэннэрэ биһиги ортобутугар бааллара, үйэтитиигэ үлэлэһэ сылдьаллара долгутар, үөрдэр.
Мустубут дьон кинигэ сүҥкэн суолтатын, дириҥ ис хоһоонун, аныгы олоххо дьайыытын туһунан элбэҕи эттилэр-тыыннылар. Биир киһи курдук, бары кинигэ өссө да хос бэчээттэнэн, оскуолаларга, бибилэтиэкэлэргэ тарҕанан, ыччат дьоҥҥо тиийэрин баҕардылар.
Дьон санаата
Норуот сайдыытын түстээбит үлэлэр
Наталья Харлампьева, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ:
— Бу кинигэ тахсыыта — кэм-кэрдии бэйэтин ирдэбилэ. Суруйааччылар сойуустара үбүлүөйдээх сыл үгүс тэрээһиннэригэр кыттан, улуустарга Саха литературатын күннэрин, эспэдииссийэлэри ыытан, үлэ үөһүгэр сылдьабыт.
Саха норуотун сайдыытын туһунан бөлүһүөктүү санаалар иилэринэн, духуобунай лиидэрдэр өтө көрүүлэригэр, ХХ үйэни барытын хабар уһулуччулаах айымньыларыгар, судаарыстыбаннаска олук уурбут докумуоннарыгар эргиллэн, хаһааҥҥытааҕар да кинилэр киллэрбит кылааттарын сыаналыырга, дириҥ суолтатын өйдүүрбүт тоҕоостоох. Саха биир үйэтин өтө көрөн, инникигэ эрэли сахпыт, сайдыы саҕаҕын кэҥэппит үс суруйааччыны бүгүҥҥү өрөгөйдөөх да күннэргэ, ыксаллаах да түгэннэргэ өйдөөн-санаан ааһыахтаахпыт.
Сергей Местников, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы:
– Биһиги бу үс суруйааччыбыт саха норуотун дьылҕатын анаарар үлэлэрэ саҥалыы тыыннанан, өрөспүүбүлүкэбит үбүлүөйдээх сылыгар түмүллэн тахсыбыта олус үчүгэй. Кинигэ эдэр дьоҥҥо туһуламмыта ордук суолталаах. Эдэр дьон кинигэҕэ киирбит сүдү үлэлэри кытары билсэн, инники олохторугар сыал-сорук туруорунуохтара.
Ханнык баҕарар уустук кэмҥэ эппиэтинэһи ылынан, дьону-сэргэни сирдиир, суолу-ииһи тобулар дьон баар буолар. Кинилэр хайдахтаах курдук норуоттарын таптыыллара, ол туһугар олохторун анаабыттара бу айымньыларыттан көстөр. Бу 100 сыллааҕыта суруллубут сылыктааһыннарын, өтө көрүүлэрин үксэ олоххо киирэн, биһиги билигин сайдыылаах олоххо олоробут. Култуура, тыа хаһаайыстыбата, бырамыысыланнас, урбаан, тыл эйгэтэ, о.д.а. сайдан, саҥа таһымҥа тахсан, өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйа биир бастыҥ эрэгийиэнин ахсааныгар киирдэ. Улуу убайдарбыт кэс тыллара, өркөн өйдөрө-санаалара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэ турдуннар. Үлэлэспит дьоҥҥо, Суруйааччылар сойуустарыгар махталбын тиэрдэбин.
Марина Силина, СӨ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин солбуйааччы:
— Саҥа тахсыбыт кинигэ, мин санаабар, хас биирдии киһи остуолун кинигэтинэн буолуохтаах. Бу кинигэҕэ киһи бэйэтигэр суолталааҕы хайаан да булуоҕа. Кинигэҕэ киирбит улуу дьоммут айар үлэлэрэ сөхтөрөр, үгүскэ үөрэтэр. Ааспыт үйэни уонна аныгы кэми ситимниир дьоһун кинигэ, — диэн туран, тылбаасчыт Альбина Борисоваҕа министиэристибэ Махтал суругун туттарда.
Евгений Григорьев, Дьокуускай куорат аҕа баһылыга:
—Бэйэм көлүөнэм аатыттан эттэхпинэ, ханнык эрэ түгэҥҥэ толкуйга түһэн, бу улуу дьоммут айымньыларын ааҕыаххын баҕараҕын да, тута була охсорго уустук. Атыыга суох, бибилэтиэкэҕэ бириэмэ анаан, барыахха наада. Биһиги үйэбит олус түргэн тэтимнээх. Онон бу сэдэх айымньылары түмэн, саҥаттан таһаарыы – олус үчүгэй идиэйэ дии саныыбын. Улуу убайдарбыт социальнай-экэнэмиичэскэй балаһыанньаны ырытан, ханнык алҕастар баалларын ыйан биэрбиттэрэ, аныгы да үйэҕэ суолтатын сүтэрбэт. Холобур, сокуоннайа суох урбаанынан дьарыктанааччылар кыһалҕалара оччоттон баар эбит. Саамай сүрүнэ, ааспыт кэмтэн үөрэнэн, кэлэр үйэҕэ хайдах дьаһанан олоробут диэн толкуйдатар.
Николай Лугинов, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун хос бэрэссэдээтэлэ, саха норуодунай суруйааччыта:
— Кинигэҕэ киирбит үлэлэр, бу улуу дьоммут толкуйдара биир сүрүн, бэйэ-бэйэлэрин кытары ситимнэһэр өрүттээхтэр. Ол өрүттэрэ – судаарыстыбаннас буолар. Судаарыстыбаннас диэн тугуй? Чэ, судургутук, Иркутскай уобалаһы кытары тэҥнээн көрүөххэ – кинилэргэ үөрэҕирии управлениета баар, оттон биһиэхэ – үөрэх министиэристибэтэ. Бу курдук — бары хайысхаларга. Автономия ылыллан, биһиги өрөспүүбүлүкэбит ураты статустаах, ол сайдарга, омук быһыытынан бэйэни билинэргэ олук уурбута, ону сыаналыахтаахпыт, турууласпыт кылааттарын билиэхтээхпит. Бу үүнэр көлүөнэлэргэ анаммыт, ураты кинигэ тахсыбытынан, эҕэрдэлиибин!
Гаврил Андросов, «Чолбон» сурунаал бас эрэдээктэрэ:
– Бу кинигэҕэ саха омук духуобунай лидерэ буолбут үс араас кэм суруйааччыта норуот дьылҕатын түстүүр, кини инникитин анаарар үлэлэрэ түмүлүннүлэр. Кинилэр үһүөн түһүүлээх-тахсыылаах ХХ үйэҕэ олорон, охсуһан, айан-тутан ааспыт дьон. Өксөкүлээх суругун өрөбөлүүссүйэ иннинэ суруйбута, Ойуунускай саха судаарыстыбаннаһын атаҕар туруорсубут киһи, онтон Софрон Петрович суверенитет, национальнай концепция, федеративнай дуогабар уонна ыһыллыы-тоҕуллуу кэмнэригэр норуот өйүн-санаатын түмпүтэ. Ити барыта түмүллэн, «Саха үйэтэ» диэн ааттаах бырайыак буолан таҕыста.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Р.Каженкин.