Сэбиэскэй былаас биир сүрүн социальнай политикатынан дьахтары эр киһини кытта тэҥнээн, саҥа олоҕу тутуута тэҥник кыттар кыаҕы биэрбитэ, үөрэхтээбитэ, дьахталлар үрдүк да дуоһунаска талыллан үлэлиир буолбуттара.
1920-30 сс. үөрэҕэ суох саха дьахтара үөрэххэ тардыспыта, сэбиэскэй оскуолаҕа үөрэммит, комсомол ииппит, салайар үлэҕэ да биллибит, аатырбыт бастакы көлүөнэ үөрэхтээх олохтоох дьахталлар баар буолбуттара. Оннук дьахталлартан биирдэстэрэ РСФСР уонна Саха АССР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, 40-ча сыл Емельян Ярославскай аатынан республиканскай кыраайы үөрэтэр музей директорынан эҥкилэ суох үлэлээбит Мария Васильевна Местникова буолар. Кини 1911 с. атырдьах ыйын 5 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Маттаҕа бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ (дьиҥинэн, бэйэтэ кэпсииринэн Местникова диэн ииппит дьонун араспаанньалара, төрөппүттэрэ Цыпандиннар дуу, Кычкиннар дуу, чуолкай өйдөөбөппүн. Кычкиннар диэн биллэр строитель аймахтардааҕа).
Дойдутугар Мэҥэ Бүтэйдээҕэр оскуолаҕа үөрэммит, 18 саастаҕар комсомуолга киирбит. Ханна үөрэннэр, үлэлээтэр да бастакы сүһүөх комсомуол тэрилтэлэрин секретара буолар эбит. Дьокуускай куорат горкомолун, Уус Маайа райкомолун чилиэннэрэ. Онон сылыктаатахха эдэриттэн эрчимнээх, олоххо активнай позициялаах эбит. Кэргэнэ Петр Васильевич Гоголев (историк – учуонай Захар Васильевич Гоголев убайа) партийнай – сэбиэскэй үлэһит (кэлин партийнай архив сэбиэдиссэйэ). 1937 с. Партияҕа киирбит, үрдүк үөрэххэ үөрэнэн иһэн, ыалдьан уурайбыт, ситэтэ суох үрдүк үөрэхтээх. 1938 с. Кыраайы үөрэтэр музей директорынан ананар уонна бу дуоһунаска 36 сыл, 1974 с. диэри үлэлээбит.
Кини салайар кэмигэр, биллиилээх кыраайы үөрэтээччилэр И.Д. Новгородов, С.И. Боло, М.Н. Кротов, И.Г. Березкин, С.Н. Сизых, А.Н. Алексеева курдук дьон үлэлээбиттэрэ. Оччолортон Саха музейа Сибиир уонна Дьанай Восток бөдөҥ, бастыҥ үлэлээх музейынан биллибитэ.
Мария Васильевна саҥа үлэлээн иһэн Москваҕа Емельян Михайлович Ярославскайы сирэй көрсөн даачатыгар сылдьан, сүбэ-ама, көмө ылбыт. Хара өлүөр диэри Ярославскайдары, кини оҕолорун Марианна Емельяновнаны, генерал Фрунзе Емельяновиһы кытта ыкса сибээһин быспатаҕа (билигин сиэннэрин кытта музей сибээстэһэр), бу ыал туһунан үгүһү билэрэ, кэпсиирэ.
Уопсайынан, Мария Васильевна көскө сылдьыбыт Ленин соратниктарын (Г.И. Петровскайы, Е.М. Ярославскайы, К.Н. Кирсанованы уо.д.а), Саха бастакы салайааччыларын (А.Н. Мордвов, Вера Синеглазова, Р.И. Цугель-Аммосова уо.д.а) кытта үчүгэйдик сыһыаннааҕа, сибээстээҕэ. Серго кэргэнин биир дойдулаахпытын З.Г. Павлуцкайаны үчүгэйдик билэрэ.
Зинаида Гавриловна кэргэнэ өлүөҕүттэн НКВД – КГБ кэтэбилигэр сылдьарын кэпсээбитин миэхэ иһитиннэрэн турар. Бу дьон сүбэлэринэн революция, сэрии тыыл ветераннарын Албан аат кулууптарын музей иһинэн 1960 с. олунну 17 күнүгэр тэрийэн турар. Манна биллиилээх историк СГУ доцена А.Д. Сыроватскай (оччолорго музейга үлэлиирэ) үгүс үлэни ыыппыта. Бастаан кулууп 17 чилиэннэҕэ, аҕыйах сыл иһинэн республика 12 оройуоннарыгар 200 тахса чилиэннэммитэ, 1963 с. Обкомол уонна музей иһинэн республикатааҕы кулууп буолбута, ветераннар сүрдээх улахан далааһыннаах үлэни ыытар буолбуттара. Оройуоннарга Албан аат музейдарын тэрийии саҕаламмыта, бу кэскиллээх үлэни музей, (М.В. Местникова чуолаан) сүрүннүүрэ, салайсара. Ити кэмҥэ Мэҥэ Хаҥаласка, Аммаҕа, Орджоникидзевскай оройуоннарга, Алдаҥҥа, Верхоянскайга, Бүлүүгэ музейдар тэриллибиттэрэ (кэлин холбоһуктаах музей филиаллара буолбуттара). Оччотоҕу кэм ирдэбилинэн бу музейдар ,ветераннар нэһилиэнньэ, ордук эдэр ыччат, ортотугар олус наадалаах, туһалаах үлэни күүскэ ыыппыттар, туохха да сыаналаммат материаллары, экспонаттары хомуйбуттар. Билиҥҥи холбоһуктаах музей акылаатын уурбуттар эбит. Мария Васильевна музей үлэтигэр биллиилээх учуонайдары (холобура, профессор Г.П. Башарин музей Учуонай сэбиэтин председателинэн үлэлээбит), суруйааччылары (Д.К. Сивцев – Суорун Омоллоон, В.А. Протодьяконов – Кулантай уо. д.а), художниктары (В.А. Кандинскайы, Т.В. Аммосовы, А.Н. Осиповы уо д. а) музей үлэтигэр кытыннарбыт үтүөлээх.
1957 с. «Романовка» дьиэтигэр «Большевики в якутской ссылке», 1963 с. Ем. Ярославскай, кэлин П.А. Ойуунускай аатынан Литературнай музейы тэрийтэлээһиҥҥэ үгүс сыратын биэрбитэ. Ф. Ракоши Европа дойдуларын национальнай таҥастарын улахан коллекциятын музейга бэлэхтэппитэ.
Мария Васильевна тус бэйэтэ музей авторитетын республика иһигэр да, тас да өттүгэр улаханнык көтөхпүтэ. Директорыттан уурайан баран, бэйэтэ тэрийбит Ем. Ярославскай мемориальнай музейыгар сэбиэдиссэйинэн бу музейга саҥа экспозицияны туруорбуппут, музей архивын бэрээдэктээбитэ.
Мария Васильевна уһун, дьоллоох олоҕу олорбута. Уола Маримест Петрович Гоголев биллиилээх нейрохирург, СГУ профессора, медицинскай наука доктора этэ. Сиэнэ Сардаана кэргэн тахсан Францияҕа олорор. Кийиитэ Ольга Михайловна Өлүөхүмэттэн төрүттээх, музыкант, Дьокуускайга олорор.
Саха Далбар Хотунун Мария Васильевнаны биһиги, музей үлэһиттэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр умнубаппыт!
Е. Шишигин, РФ, СР культураларын үтүөлээх үлэһитэ, Россия музейдарын Союһун Президиумун Бочуоттаах чилиэнэ, музей сүрүн научнай үлэһитэ.