Алексей Федотович Бояров – Саха сирин култууратын уонна үөрэҕин биллэр-көстөр үлэһитэ, норуот үөрэҕириитин тэрийээччи, Саха АССР бастакы норкуома.
Кини 1897 сыллаахха олунньу 23 күнүгэр Таатта Игидэйигэр биир соҕотох ынахтаах дьадаҥы бааһынай дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Аҕата дьиэ кэргэнин иитэр кыһалҕаттан олохтоох баайдарга үлэлиирэ. 12 саастаах Алешаны оччолорго аныгылыы көрүүлээх Сергей Николаевич Мержевич өйдөөн көрөр. Кини уолчаан сытыы-хотуу майгытын уонна тобуллаҕас толкуйун биһириир. Дьэ, инньэ гынан уолчааны Боотурускай улуус Хайахсыт нэһилиэгэр баар Арыылаахтааҕы мөссүйүөҥҥэ олохтоон үөрэттэрэ ыытар. 1915 сыллаахха Алексей Дьокуускайга баран икки кылаастаах оскуолаҕа үөрэҕин салҕыыр чиэскэ тиксэр. Ити сыл кини Мержевич дьиэтигэр олорон үөрэнэр. 1916 сыллаахха Саха сирин хааһынатын суотугар Иркутскайдааҕы семинарияҕа үөрэттэрэ ыыталлар. Маныаха биир дойдулаахтара, Игидэй олохтоохторо, бары харчы хомуйан уолга ыраах айаҥҥа турунарыгар 30 солкуобайы көмөлөһөллөр. Семинарияҕа үөрэнэр сылларыгар Алексей өрөбөлүүссүйэни сэҥээрэр ыччаты кытта бодоруһар. Оннооҕор түмсүүгэ киирэн, биир кэмҥэ түмсүү сэкирэтээринэн талыллар. Кини доҕорунаан И.Максимовтыын түүнүктээх түрмэттэн саха болшевигын Г.В.Васильевы босхолуур туһуттан үгүс сыраларын барыыллар.
Үөрэнэр сылларыгар Алексей литератураҕа дьоҕурдааҕа көстүбүтэ. 1919 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн баран төрөөбүт дойдутугар Саха сиригэр эргиллэр. Кэлээтин кытта кинини Уус Майа оройуонун Нельканыгар булт хаһаайыстыбатын эспэдииссийэтигэр тылбаасчытынан ыыталлар. Дьэ, бу айанын кэмигэр эдэркээн Алексей олохтоох эбэҥкилэргэ сырдатар үлэлэри ыытар. Кини бу улууска алын сүһүөх оскуолаҕа учууталынан үлэлээбитэ уонна улахан дьону ааҕарга, суруйарга үөрэппитэ.
1919-1920 сылларга Алексей Бояров эсиэрдэр баартыйаларын чилиэнэ этэ. РКП(б) Губбюро баартыйатын инструкторынан үлэлии сылдьан олохтоох нэһилиэнньэҕэ аҕытаассыйа үлэлэрин ыытара, тэрийэрэ. 1921 сыллаахха кини Таатта, Боотурусскай улуустар 13 нэһилиэктэрин кэрийэн тыл этэн үгүс дьон болҕомтотун тардыбыта. Кини олохтоох ревкомнар үлэһиттэрэ нэһилиэнньэни ыгалларын-түүрэллэрин Дьокуускайга дакылааттыыра. 1921-22 сылларга оччотооҕу Саха сирин салайар Г.И.Лебедев, А.В.Агеев, А.Г.Козлов үлэлэрин түмүгүнэн Алексей Бояров сымыйа тылга киирэн биэрэн «националист”, “эксплуататор” уонна “заговорщик” хара испииһэктэригэр киирэр. Кылгас кэмҥэ хаайыллар.
Алексей Бояров Гражданскай сэриигэ көхтөөхтүк кыттар. 1921 сыллаахха Чурапчы улууһун кыһыл дружинатыгар кыттыһар, онтон ити сыл олунньу ыйыттан ЧОН (оһуобай назначение чааһыгар) сылдьар. 1922 c. Егоров-Чащин хамаандатын аннынан Амма экспедициятын ыстаабын үлэһитин быһыытынан сылдьан Амма төгүрүктэммит гарнизонун босхолуурга көмөлөһөр. Ити сыл кини иккистээн хаайыллар. Кини ревком бэрэссэдээтэлэ П.А.Ойуунускайга сурукка Н.Д.Кривошапкин – Субуруускайы, А.М.Семеновы – Дяхсиляхов, А.Е.Ивановы – Кралины кытта тэҥҥэ илии баттаспытын иһин иккистээн хаайыллар.
1922-1924 cылларга А.Ф.Бояров Саха АССР Наркомпрос Политпросветын сэбиэдэссэйэ, Өлүөхүмэтээҕи уокурук исполкома, ЯЦИК уонна Наркомпромторг ревизионнай хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ этэ. Кини саха интеллигенциятын түмэр «Саха омук» сырдатар-үөрэтэр уопсастыбатын бырабылыанньатын састаабыгар баара.
1924 сыллаахха А.Ф.Бояров СӨ сырдатар үлэтин тэрийээччи быһыытынан буолбута. Кини көҕүлээһининэн бастакы ааҕар дьиэлэр, кулууптар, ликпууннар үөскээбиттэрэ. Кини көмөтүнэн үгүс оскуолалар аһыллыбыттара. Ол курдук, биир сыл иһигэр уопсайа 115 оскуола, 34 балыыһа уонна мэдиссиинэ пууннара үлэлэрин саҕалаабыттара. Кини оскуола үөрэтэр бырагыраамаларын, оскуола учебниктарын, методическэй үлэлэри оҥорсууга үлэлэспитэ. «Оздоровление быта населения Якутии”, “Северные округа Якутии”, “Книга для чтения малограмотных” кинигэлэр ааптардара этэ. Кини суруйар истиилэ ураты, судургу уонна литературнай этэ. Тылбаастыыр бөлөҕү салайан үлэлэтэрэ. А.С.Пушкин “Капитанская дочь”, “Евгений Онегин” айымньыларын, М.Горькай “Мать” тылбаастаабыта. Ону таһынан П.Черныхтыын Платон Ойуунускай «Кыһыл ойуун» поэматын нууччалыы тылбаастаабыттара. Бу тылбааһы Ойуунускай үрдүктүк сыаналаабыта уонна маннык үлэни чахчы саха фольклорун дириҥник билэр эрэ киһи тылбаастыыр кыахтааҕын бэлиэтээбитэ. Онон А.Бояров саха литературатыгар өлбөт-сүппэт суолу хаалларбыта. 1929 сыллаахха кинини «Чолбон» литературнай сурунаал редкэллиэгийэтигэр чилиэнинэн ылбыттара. Кини манна уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй салааны сүрүннүүрэ. Ойуунускай суох кэмигэр сүрүн эрэдээктэри солбуйар эбээһинэстээҕэ.
1936-1938 cылларга Алексей Федотович Саха сирин Национальнай бибилэтиэкэтин учуонай сэкирэтээрин эбээһинэһин толороро.1938 сыллаахха тохсунньу 17 күнүгэр НКВД-лар тутан аҕыс сылга хаайыыга уурбуттара. Дьааҥы оройуонугар 1943 сыллаахха баар-суо5а 46 сааһыгар олохтон туораабыта. Эрдэ өлбөтөҕө, түүнүктээх түрмэҕэ дьылҕата быстыбатаҕа буоллар, төһөлөөх үтүөнү оҥороро хаалла этэй? 1956 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун уурааҕынан аата-суола ырааһырбыта. Кини саха норуотун чулуу уолаттара П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов, И.Н.Барахов, С.В.Васильев тэҥҥэ алтыһар соратниктара этэ. Кини төрөөбүт дойдутугар дьиҥнээх бэриниилээх патриот этэ. Дьылҕата саха интеллигенциятын олоҕун кытта ыкса ситимнээҕэ.
Е.П.Антонов.