Саха бастакы интеллигенциятын туһунан серияҕа саҥа кинигэ таҕыста  

Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүн көрсө Сахабыт сирин историятыгар улахан суолталаах саҥа кинигэ күн сирин көрдө.

2016 сыллаахха өрөспүү­бүлүкэҕэ уһулуччулаах уоп­­састыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, XIX–XX үйэлэр кир­­биилэригэр саха интеллигенциятын лидерэ, сырда­тааччы Василий Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 150 сыла киэҥник бэлиэтэммитэ. Дьоһун түгэҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, Күлүмнүүр үбү­лүөйүн тэрийэн ыытар өрөспүү­бүлүкэтээҕи кэмитиэти сүрүннээн үлэлэппит Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевич Жирков этиитинэн «Бичик» кинигэ кыһатыгар «Нацио­нальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии» диэн кинигэ сиэрийэтэ олохтоммута.

Бу саҥа сиэрийэҕэ бастакынан Василий Никифоров-Күлүмнүүр туһунан кинигэ 2016 сыллаахха тахсыбыта. Саха бастакы көлүөнэ интеллиген­циятын бас-көс дьонун үтүө ааттарын тилиннэрэн, кинилэр нэһилиэстибэлэрин биир кэлим үөрэтэн, бар дьоҥҥо билиһиннэрэр, кэлэр көлүөнэлэргэ үйэтитэр туһунан өссө биһиги бастакы Президеммит Михаил Ефимович Николаев туруорбут соругун Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков олоххо киллэриини саҕалаабыта уонна бу үлэни күн бүгүҥҥэ диэри сүрүннүүр. Манна даҕатан эттэххэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бу көҕүлээһинин атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ сэҥээрэн, маныаха маарынныыр үлэлэр торумнанан эрэллэр.

Сиэрийэни таһаарыы сүрүн соругунан өрөбөлүүссүйэ иннинэ Саха сиригэр уопсастыбаннай-судаарыстыбаннай тутулу үөскэппит, олохтоох норуот быраабын көмүcкээбит, нэһи­лиэнньэҕэ сырдатар үлэни ыыппыт, култуураны, үөрэҕи, уопсай өйү-санааны өрө көтөхпүт бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенция бэрэстэбиитэллэрин олохторун, үлэлэрин сырдатыы буолар.

В.В. Никифоров-Күлүмнүүргэ анаммыт сиэрийэ бастакы кинигэтин оҥорууга эппиэттиир редактор А.Н. Жирков салалтатынан Саха сирин билиҥҥи историческай наукатын бастыҥ бэ­­рэстэбиитэллэрэ – 6 наука доктора, 14 наука кандидата, ХИФУ, Национальнай архыып, Национальнай библиотека, Ем. Ярославскай аатынан музей, Гуманитарнай чинчийии институтун үлэһиттэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр итиэннэ Күлүмнүүр хос сиэнэ Альбина Никифорова кыттыбыттара. Кинилэр үлэлэрэ аҕыс түһүмэхтээх 288 страницаҕа түмүллүбүтэ, 1800 экземплярынан тарҕанан киэҥ биһирэбили ылбыта.

Александр Жирков Күлүм­нүүр үбүлүөйүгэр Саха сирин саҥалыы историятыгар саха бастакы интеллигенциятын үтүө аатын көлүөнэнэн төнүннэриэххэ диэн бэлиэтээн эппитэ. В.В.Никифоров аата 65 сыл тухары бобууга турбута, историяттан сотулла сылдьыбыта. Ону сэргэ Күлүмнүүрү кытта бииргэ олох үөһүгэр киирбит саха бастакы интеллигенцията, бүтүн көлүөнэ дьон, норуот өстөөҕө аатыран, ааттара да ааттанара бобуллубута. Кэнэҕэс, 1990-с сыллартан саҕалаан саха аныгы көлүөнэ энтузиастарын көмөлөрүнэн Никифоров уонна саха бастакы интеллигенциятын ааттара улахан сыранан төннөрүллэн, архыыптарга утумнаах үлэ ыытыллан, бу дьон туһунан суруйуулар киэҥ араҥаҕа тахсан барбыттара. Күлүмнүүр туһунан кинигэ көннөрү уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй таһаарыы эрэ буолбакка, дириҥ научнай чинчийиилээх академическай үлэ буолар.

Василий Никифоров-Күлүмнүүр бэйэтин санаатын, көрүүтүн туруулаһыытыгар кэннинэн чугуйбат дуулаҕа са­­наалаах буолан, киһи быһыытынан кэм-кэрдии таһымыттан быдан үрдүкү турара, бэ­­йэтин тула араас талаан­наах, ураты көрүүлээх сытыы-хотуу дьону уопсай дьыалаҕа, биир хайысхаҕа түмпүтэ. Кини бэ­­йэтин норуотун кэскилин уонна инникитин көрсүөхтээх ыарахаттарын өтө көрбүтэ. Ол иһин төрөөбүт дойдутун кэскиллээх чиргэл төрүттэрин уурары бэ­­йэтин иэһинэн аахпыта. Ол туһунан историческай чахчыларга олоҕурбут кинигэни ааҕан кэлэр көлүөнэлэр билиэхтэрэ.

1912 сыллааҕы сахалар бастакы сийиэстэригэр ананар

Саха бастакы национальнай интеллигенциятыгар анаммыт серия үһүс кинигэтэ аҕы­йах хонуктааҕыта Екатеринбург куоракка бэчээттэнэн таҕыста. Саҥа кинигэ ис хоһооно 1912 сыллаахха Дьокуускай куоракка атырдьах-балаҕан ыйдарыгар буолбут Саха уобалаһын бастакы инородческай сийиэһигэр, судургутук эттэххэ, Сахалар бастакы сийиэстэригэр ананар. Кинигэҕэ биир уопсай тиэмэнэн үс туспа таһаарыы түмүллүбүт. Бастакытынан историческай наука кандидата, доцент Семен Ипатьевич Ковлеков «В.В. Никифоров и съезд якутов 1912 года» диэн 1996 сыллаахха таһаарбыт уонна бу си­­йиэс үлэтин, суолтатын үөрэтиигэ анаммыт кинигэтэ киирбит. Кинигэ ХХ үйэ саҕаланыытыгар Саха сирин уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй өйүн-санаатын чинчийиигэ бастакы монография буолар. Архыып доку­муоннарыгар уонна бэчээккэ тахсыбыт чахчыларга олоҕуран, Ковлеков сийиэс үлэтин туһунан сүрүн өйдөбүлү биэрбитэ, си­­йиэскэ ылыныллыбыт түмүк докумуоннары сиһилии ырыппыта.  Туспа баһы ааптар си­­йиэс быһаарыыларын Россия импе­риятын Бырабыыталыстыбатыгар уонна Сибэтиэй Синодка ти­­риэрдэргэ анаан талыллыбыт депутация туһунан билиһиннэрбитэ.

Туспа урдустар бастакы түмсүүлэрэ диэн уос номоххо киирбит, Сахалар бастакы си­­йиэстэригэр улуустартан, уокуруктартан, уонна ыҥырыы­лаахтары ааҕан туран, барыта 80 киһи кыттыыны ылбыт. Тэрээһин Дьокуускай быраабатын дьиэтигэр буолбут. Саха бас-көс дьонун түмээччинэн Василий Никифоров-Күлүмнүүр буолбут. Сийиэскэ оччотооҕу кэм чаҕылхай бэрэстэбии­тэллэрэ – аҕа уустарын, нэһилиэктэр, улуустар, уопсастыбалар баһылыктара, учууталлар, быраастар, атыыһыттар, араас рангалаах чунуобунньуктар мустубуттар. Кинилэртэн үгүстэрэ Саха сиригэр эрэ буолбакка, уобалас тас өттүгэр биллибит дьон этилэр. Өрөбөлүүссүйэ, сэриилэр, репрессия сылларыгар 1912 сыллаах сийиэс кыттыы­лаахтарыттан үгүстэрэ ыар дьылҕаламмыттара. Үгүстэрин сырдык аата кэлин тиллибитэ, ол эрээри билигин да сорохторо умнууга сылдьар. С.И. Ковлеков бэйэтин үлэтигэр кинилэр ааттарын чөлүгэр түһэрэр уонна салгыы дьылҕалара хайдах буолбутун чинчийэр, быһаарар соругу тутуспатаҕа.

Бу тиэмэни арыйыыга саҥа кинигэҕэ иккис түһүмэх быһыытынан Ирина Леонидовна Романова чинчийиитэ ананар. Кини «Ил Түмэн» хаһыакка хас да сыл устата «Лики истории» историческай-чинчийэр быра­йыагы толкуйдаан, ыстатыйалары суруйан таһаартарбыта. Бу тиэмэҕэ ылсарыгар төрүөтүнэн 1912 сыллааҕы сийиэс кыттыылаахтарын хаартыската буолбута. Хаартыска дьиҥнээҕэ Ем.Ярославскай аатынан музейга харалла сытар. Ирина Романова бу хаартыскаҕа түспүт 66 киһиттэн 36 киһи кимин-тугун билэн, олохторун кылгастык биир-биир ойуулаабыта.

Сахалар сийиэстэрин тэри­йээччилэр көрдөһүүлэринэн ол саҕанааҕы биллэр фотограф, сыылынай Василий Приютов түһэрбит сэдэх хаартыскатыгар историяны сэргээччилэр, чинчийээччилэр, кыраайы үөрэтээччилэр оччоттон-баччаҕа диэри болҕомтолорун уураллара. Делегаттар тустарынан бастакы, толорута суох испииһэк хаартыскаҕа уонна куоппуйаларыгар баара.  Хаартыскаҕа баар сийиэс кыттыылаахтарын ааттарын Г.Р.Кардашевскай, Г.В.Данилов, Н.Г.Сергеев, П.П.Пет­ров, А.Н.Жирков уо.д.а. барыларын кэриэтэ быһаарбыттара. Онуоха ити каадырга 4-с эрээккэ хаҥастан 13-с турааччы ким буоларыгар мөккүөр баара. Ирина Романова ол биллибэт киһини быһаарыыга тоҕоостоох сабаҕалааһыны оҥорбута. Маны таһынан өссө биир киһи туһунан чуолкайдаан биэрбитэ. Түмүгэр хаартыскаҕа үйэтитиллибит 1912 сыллааҕы инородческай сийиэс делегаттарын толору испииһэгэ бүгүҥҥү күҥҥэ балайда дьэҥкэтик көһүннэ диэх тустаахпыт.

Саҥа кинигэҕэ үһүс түһүмэҕинэн атырдьах ыйын 15 күнүттэн балаҕан ыйын 2 күнүгэр диэри ыытыллыбыт Саха сирин уобалаһын инородческай си­­йиэһин боротокуоллара тиһиллибиттэр. Сийиэс боротокуолларын, уураахтарын, быһаарыыларын бэчээккэ Василий Никифоров-Күлүмнүүр бэлэмнээбит. Күлүм­нүүр сийиэс үлэтин салайан ыыппыта, мунньах боротокуолларын редакциялаан илии ­баттаабыта.

Кини Санкт-Петербурга си­­йиэс быһаарыыларын туруорсарга талыллыбыт 5 киһилээх депутация илдьэ барар ходатайстволарын, туһаайыыларын, туруорсууларын тиэкиһин сүрүннээн барытын оҥорбута. Никифоров сорудаҕынан бу докумуоннар куоппуйалара оҥоһуллан, СӨ Национальнай архыыбыгар харалла сыталлар, онон  кинигэҕэ сыһыарыы быһыытынан киирдилэр.

Чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн боротокуоллар бэчээккэ улахан уустугунан тахсыбыттар. Ис хоһоонуттан үгүһэ цензура ирдэбилинэн сотторуллубут, киллэриллибэтэх. Ол да буоллар, Никифоров сийиэс үлэтин, кэпсэтиилэр ис хоһооннорун, ылыныллыбыт быһаарыылар суолталарын тустарынан бэлэмнээн түмэр докумуон быһыытынан кэлэр көлүөнэлэр көрүүлэригэр анаан үйэтиппит.

Сийиэс үлэтин түмүгүнэн делегация Романовтар динас­тияларын 300 сыллаах үбүлүөйдээх тэрээһиннэригэр кытта барбыттара. Ыраахтааҕы таһымыгар ХХ үйэ саҕаланыыта Саха сиригэр уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй, экономическай, култуурунай реформаны ыытыы кэлим былаанын билиһиннэрбиттэрэ. Империя салайар элитата сахалар былааннарын сыаналаабыта, сэргээбитэ. Ол туһунан оччотооҕу «Санкт-Петербургские ведомости», «Новое время», «Речь» хаһыаттарга тахсыбыттара. Ыраахтааҕы Бырабыыталыстыбата туруорсуулары сүрүннээн өйөөбүтэ.

Софрон Сыранов, Алексей Аржаков уонна Илья Шадрин

Национальнай интеллигенция туһунан серия иккис кинигэтигэр билигин үлэ бара турар, сотору эмиэ бэчээккэ барыахтаах. Манна Софрон Сыранов, Алексей (Сэһэн) Аржаков уонна Илья Шадрин тустарынан матыры­йааллар түмүллэн киириэхтэрэ. Бу үс киһи сахаларга национальнай интеллигенция үөскүүрүгэр төрүт, тирэх буолбут дьон быһыытынан ааттаныахтаахтарын туһунан Александр Николаевич Жирков саха историографиятыгар бастакынан киллэрдэ. Ол курдук бэйэлэрин норуоттарыгар сырдатааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл быһыытынан умнуллубат суолу-ииһи хаалларбыт, Россия императордарыгар тиийэ туруорсубут саха саарыннара буолаллар.

Холобур, Хаҥалас Малдьа­ҕарыттан төрүттээх, 1758 сыллаах төрүөх, бэйэтин кэмигэр дэгиттэр сайдыылаах, нууччалыы билэр, олохтоох сала­йыныыга хамсааһыны таһаарбыт уопсастыбаннай диэйэ­тэл Илья Шадрин аата икки үйэ тухары умнулла быһыыты­йан баран олохтоох энтузиастар, туох-ханнык иннинэ Ил Түмэн бэһис ыҥырыылаах мунньаҕын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Анатолий Анатольевич Добрянцев уонна Илья Шадрин сыдьааннара Галина Ефимовна Шадрина, Юлия Ефимовна Дьячкова утумнаахтык үлэлэһэн саҥардыы тиллэн эрэр. Кини уопсастыбаннай уонна сырдатар үлэтин кэрдиис кэмэ Россияҕа интеллигенция саҥа үөскээһинин кэмигэр сөп түбэспитэ. Илья Шадрин Екатерина II, Павел I, Александр I ыраахтааҕылар кэмнэригэр Санкт-Петербурга хаста да сылдьыбыта. Александр I кытта сирэй көрсүбүтэ. Сорох докумуоннар Илья Шадрин Павел I, Екатерина II кытта эмиэ көрсүбүт буолуон сөптөөҕүн кэрэһилииллэр. Ол туһунан бу кинигэҕэ сурулунна. Илья Шадрин үлэтин түмүгэр олохтоох нэһилиэнньэҕэ Иркутскай уонна Охотскай айан суолунан почта үлэтигэр чэпчэтиилэри киллэртэрбитэ. Саха сиригэр сахалыы үөрэх тарҕаныытыгар суолталаах үлэни ыыппыта. Инники сайдыыны өтө көрөр киһи ыччат үөрэхтээх, сайдыылаах буоларыгар кыһанара. Эдэр дьону Россия империятын тарбахха баттанар үөрэхтэрин кыһаларыгар киллэртээбитэ. 1800 сыл­лаахха Илья Максимович туруулаһыытынан император Павел I Дьокуускай куоракка духуобунай оскуола аһылларын туһунан Ыйааҕа тахсыбыта. И.М.Шадрин 1826 сыллаахха өлбүтэ. Саха сирин сайдыытын туһугар турууласпыт саха саарынын киэҥ эйгэҕэ улахан сырдатыы тахса илигэ. Илья Максимович олоҕун, үлэтин арыйар кинигэҕэ Санкт-Петербурдааҕы историческай, национальнай архыыптартан, Гуманитарнай институттан хомуллубут матырыйааллар киириэхтэрэ. Онон бу тахсыахтаах кинигэҕэ ХVIII үйэ бүтүүтэ–ХIХ үйэ бастакы чиэппэригэр саха норуотун биир чулуу бэрэстэ­биитэлэ Илья Максимович Шадрин олоҕун уонна үлэтин туһунан архыып докумуоннарыгар олоҕуран аан бастаан толору билиһиннэриэхтэрэ.

*  *  *

Саха бастакы көлүөнэ национальнай интеллигенцията XIX үйэ бүтүүтүгэр уонна ХХ үйэ саҥатыгар  үлэлээн-хамсаан ааспыт  балайда түһүүлээх-тахсыылаах,  сүүйтэриилээх-сүтэриилээх, эмиэ да кыайыы өрөгөйдөөх кэмнэригэр Баһылай Күлүмнүүр уонна кини үөлээннээхтэрэ норуоту үүнэр саҥа үйэҕэ бэлэм­нииргэ, үөрэҕи-сырдыгы, билиини тарҕатыыга, норуот өйүн-санаатын уһугуннарыыга, бэйэни сатаан салайыныыга, судаарыстыбан­настаах буолууга дьулуспуттара, ол туһугар олохторун толук биэрбиттэрэ. Кэриэс-хомуруос хаалларбыт санааларын, ситэ оҥорботохторун  кинилэр кэннилэриттэн кэлбит көлүөнэ — Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков, Степан Васильев уонна  үөлээннээхтэрэ салҕаабыттара, Сахабыт автономиятын олохтообуттара.

Олоҕо суохтук уһун кэмнэргэ умнуллубут аҕа көлүөнэ дьоммут нэһилиэстибэлэрин үөрэтэн, норуоппут бэйэтин духуобунаһын байытар, култууратын са­­йыннарар, кэм-кэрдии ситимин олохтуур, чиҥэтэр, историяны кырдьыктаах хараҕынан көрөр, кырдьыктаах сыанабыл биэрэр кэм кэллэ. Бэйэтин историятын ытыктыыр, харыстабыллаахтык сыһыаннаһар омук хаһан баҕарар инникилээх, кэскиллээх буолар. Саха сирин историятыгар саха бастакы көлүөнэ интеллигенциятын оруола уонна кинилэр төрөөбүт дойдуларын уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй санаатын сайдыытыгар киллэрбит кы­­лааттара умнуллубакка чаҕылыйа тыгыахтаах.

«Национальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии» серия иккис уонна үһүс кинигэлэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүн көрсө саха норуотугар бүттүүнүгэр анаабыт курдук дьоһуннаах бэлэх, биһиги үтүө өбүгэлэрбит ааттарын салгыы үйэтитиигэ өссө биир саҥа олук буолуохтара.

Саргылаана Данилова.