Чөркөөҕүм мусуойугар сылдьан, саһарбыт илиистэрдээх хаһан даҕаны көрбөтөх уонна аахпатах буукубаларбынан суруллубут кинигэни көрөммүн олус дьиктиргээтим. Уонна бу былыргы кинигэни үөрэтэргэ сананным. Мусуой үлэһитэ Елизавета Ивановна Ушницкая бу кинигэ үйэ анараа өттүгэр бэчээттэммитин уонна саха бастакы букубаара буоларын туһунан кылгастык кэпсээбитэ.
Бары билэрбит курдук, саха биир уһулуччулаах учуонайа, сахалартан аан бастакынан илиҥҥи тыллары үөрэппит үрдүк үөрэхтээх филолог уонна лингвист, саха алпаабытын төрүттээччи Семен Андреевич Новгородов бу букубаар ааптара буолар эбит.
2017 сыллаахха саха букубаара күн сирин көрбүтэ сүүс сааһа туолбутунан, бу чинчийэр үлэ ордук сыаналанар дии саныыбыт. Үгүс үйэлэр тухары үөрэҕэ суох буолан хараҥаҕа тэпсиллибит кыра норуоту төрөөбүт тылынан үөрэтэргэ аналлаах аан бастакы «Сахалыы сурук-бичик» буолбут. Сахалыы тылынан бэчээттэммит букубаарынан саха оҕотун үөрэтии саҕаламмыт, саха норуотун төрөөбүт тылынан үөрэтэргэ биир саҥа историческай кэрдиис кэминэн буолбут эбит.
Семен Андреевич Новгородов олунньу 13 күнүгэр 1892 сыллаахха Чурапчы улууһун Болтоҕо нэһилиэгэр уон оҕолоох дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ алтыс оҕонон төрөөбүтэ. Ийэтэ Анна Николаевна олорор нэһилиэгэр ытыктанар, наһаа үлэһит, үчүгэй тыллаах-өстөөх, кэпсээннээх-ипсээннээх буолан атын дьахталлартан ураты эбитэ үһү. Аҕата Андрей Александрович Новгородов дьадаҥы төрүттээх эрээри, кэлин кыаҕыран, байан сэниэ ыал ахсааныгар киирбит, бэрт сахалыы толкуйдаах, өйдөөх киһи эбит. Аҕата син кыра үөрэхтээх, нууччалыы тылынан бэчээттэммит кинигэлэри ааҕар буолан, ордук Сэмэнигэр хараҕын хатыы, болҕомтотун уура улаатыннарбыт эбит. Онон уолун Сэмэни кыра эрдэҕинэ таҥара кинигэлэрин ааҕарга үөрэппит эбит. Семен Андреевич үөрэҕин политсыылынай И.Т. Цыпенко Чурапчыга арыйбыт чааһынай оскуолатыгар салҕаабыт.
Онтон 1905 сыллаахха Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа үөрэнэ киирбит. Училищеҕа үөрэнэр кэмигэр элбэх кинигэни ааҕар. Всеволод Михайлович Ионов тутар политсыылынайдар бибилэтиэкэлэрин туһанар. Ионов Новгородов кэлин бэйэтэ этэринэн нэдиэлэҕэ уонча кинигэни ааҕарыгар талан биэрэр эбит.
Семен Новгородов 1913 сыллаахха Петербургдааҕы государственнай университет илиҥҥи тыллары үөрэтэр факультекка туттарсан үөрэнэ киирбит. Сахалартан аан бастакынан үрдүк үөрэхтээх филолог уонна лингвист буолбут. Университекка үөрэнэ сылдьан Семен Новгородов илиҥҥи тыллары утумнаахтык үөрэппитин туһунан биллибит. Ол курдук, кини арабскай, персидскэй, турецкай, монгольскай, маньчжурскай уонна кэлин татарскай тыллары үөрэппитэ барыбытын сөхтөрөр.
Семен Андреевич Новгородов «Сахалыы сурук-бичик» диэн аан бастакы сахалыы тылынан букубаары латыын алпаабытыгар олоҕуран түөрт тыһыынча экземплярынан 1917 сыллаахха балаҕан ыйын 4 күнүгэр бэчээттэтэн таһаарар. Бу букубаар дириҥ историческай суолталаах, ол курдук төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтиигэ олук уурбута.
Үгүс үйэлэр тухары үөрэҕэ суох буолан хараҥаҕа тэпсиллибит кыра норуоту төрөөбүт тылынан үөрэтэргэ аналлаах аан бастакы «Сахалыы сурук-бичик» буолбута. Саҥа букубаарынан саха оҕотун үөрэтии саҕаламмытынан барбыт эбит.
Чөркөөх мусуойуттан булуллубут саһарбыт илиистэрдээх саха бастакы букубаара сүүс сыл анараа өттүгэр бэчээттэммитин уонна саха омук үөрэхтэнэригэр суолу аспыт дириҥ суолталаах кинигэ буоларынан биһигини сөхтөрөр. Онтон «Бу былыргы букубаар биһиги мусуойбутугар хантан кэллэ?» диэн ыйытыы үөскүүр. Ол курдук, бастакы букубаар Чөркөөх мусуойун бастакы дириэктэрэ Людмила Николаевна Григорьева бэйэтин бибилэтиэкэтиттэн булуллан, билигин мусуой архыыбыгар хараллан сытар эбит. Биир үйэ анараа өттүгэр бэчээттэммит букубаар билигин да өҥүн-дьүһүнүн улаханнык сүтэрбэккэ хараллан сытара биһиги үлэлиирбитигэр улахан көмөлөөх буолла. Букубаар бастакы сирэйигэр Семен Андреевич Новгородов нууччалыы тылынан суруйбут «Деление якутских звуков» ыстатыйата киирбит. Манна сахалыы аһаҕас уонна бүтэй дорҕооннор транскрипциялара бэриллибит. Дорҕооннор алпаабыт бэрээдэгинэн бэриллибиттэр.
Кылгас кэм иһигэр латыын буукубаларыгар олоҕуран суруллубут сахалыы сүһүөхтэри, тыллары онтон уустук тиэкистэри ааҕан боруобалаан көрдүбүт. Инникитин биһиги бу букубаары салгыы үөрэтэр уонна чинчийэр баҕа санаалаахпыт.
Саха литературатыгар Алексей Елисеевич Кулаковскай, Анемподист Иванович Софронов, Платон Алексеевич Ойуунускай уонна Николай Денисович Неустроев ааттара үрдүк суолталааҕын курдук саха тыла наука буолан сайдарыгар Семен Андреевич Новгородов аата, кини өҥөтө улахан суолталаах. Семен Андреевич баара-суоҕа күн сиригэр 32 эрэ сыл олорбута. Ол эрээри оччотооҕу саха бастакы үөрэхтээх эдэр ыччата төрөөбүт норуотугар үөрэх хайаан да наадалааҕын өйдөөн, ону олоххо киллэриигэ ис сүрэхтэн дьулуһан үлэлээбитин курдук, Семен Андреевич Новгородов кылгас олоҕун эмиэ онно анаабыт эбит. Саха биир уһулуччулаах саарына Семен Андреевич Новгородов аатын саха ыччата ааттыы, кинигэлэрин ааҕа, үөрэтэ уонна чинчийэ туруоҕа.
Таисия Новгородова, П.А.Ойуунускай аатынан Чөркөөх орто оскуолатын
9-с кылааһын үөрэнээччитэ Таатта улууһа.