САХА АССР төрүттэммитэ 100 сылын көрсө: Саха судаарыстыбаннаһын бигэргэппит съезд

История кэрэһилииринэн, ханнык эмэ дойду, норуот судаарыстыбаннаһын олохтонуута, бырабыыталыстыба тэриллиитэ барыта дьон-сэргэ бүттүүнүн эбэтэр, кинилэр талбыт бэрэстэбиитэллэрин түмсэн бигэргэтиилэринэн эрэ ааҕыллар. Оттон дойду, норуот бүттүүнүн мэктиэтин ылбатах холбоһук, күүс легитимнэйэ суоҕунан ааҕыллар. Норуот эрэ буолбакка, ыаллыы дойдулар, аан дойдутааҕы сообщество оннук тэриллиилэргэ улахан ыйааһыны, суолтаны биэрбэт. Бадаҕа ол иһин, “самоправозлашенная”, “так называемая” диэн тиэрминнэр үөскээбиттэр.

edersaas.ru, Гаврил Андросов

Онон Саха сирин судаарыстыбаннаһын үөрэтэн көрдөххө, бу сүдү суолталаах быһаарыныылар киин былаас уонна олохтоох норуот билиниилэрин тэҥҥэ ирдиир буолан, сыл кэриҥэ кэм устата салҕанан барбыт эбит.

Ол курдук, архивист Александр Калашников “Хроника, факты, события” кинигэтиттэн көрдөххө, 1922 сыллаахха олунньу 16 күнүгэр РСФСР иһинэн Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан Бүтүн Россиятааҕы киин ситэриилээх кэмитиэт (ВЦИК) Президиумун уурааҕа тахсыбыт. Бу уураах саха эдэр бассабыыктара Былатыан Ойуунускай, Исидор Барахов, Максим Аммосов уонна кинилэри өйөөбүт интеллигенция күүстээх туруулаһыыларын бастакы хорутуулаах ситиһиитэ этэ.

Саас, муус устар бүтүүтэ – ыам ыйын саҥатыгар, Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтэ тэриллэрэ сабаҕаламмыт. Холобура, муус устар 13 күнүгэр күбүөрүнэ революционнай кэмитиэтин (ревком) бэрэссэдээтэлэ Былатыан Ойуунускай “Манчаары” хаһыакка “Саха норуота бу күннэргэ тугу оҥоруохтааҕый” диэн ыстатыйата бэчээттэнэр. Бу ыстатыйаҕа саха судаарыстыбаннаһын төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ: “Як. Авт. Соц. Сов. Республика” аатыттан саха норуотугар, саха үөрэхтээхтэригэр бу ыйаахтары толорорго, бу ыҥырыыны иһитиннэрэргэ көмөлөһүҥ диэн ыҥырабын”, – диэн этиитэ дириҥ суолталаммыта. Оттон, Калашников үлэтигэр өссө сигэннэххэ, муус устар 22 күнүгэр, Россиятааҕы коммунистическай (бассабыыктар) партияларын (РК(Б)П) Саха күбүөрүнэтээҕи бүрүөтүн президиумун үөрүүлээх мунньаҕар, Саха уобалаһа Автономнай Социалистическай Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэ буоларынан, Саха АССР ревкомун Манифеһын ылыналлар. Бу Манифеһынан өрөспүүбүлүкэ тэриллибитинэн ситимнээн, бэриммит үрүҥ бастаанньыстарга амнистия биллэриллибит.

Дьэ, ол эрэ кэнниттэн, муус устар 27 күнүгэр, Бүтүн Россиятааҕы киин ситэриилээх кэмитиэт (ВЦИК) Президиума “Саха АССР тэрийэр” уонна кини кыраныыссаларын быһар туһунан Декретэ тахсыбыт. Итиэннэ, эмиэ бу күн ВЦИК Саха өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторугар үрүҥ бандьыыттааһыны тохтоторго байыаннай уонна гражданскай былаастарга көхтөөхтүк көмөлөһөргө ыҥырбыт. Россия үрдүкү уорганын Декретэ тахсыбыта ый ааспытын кэннэ, ыам ыйын 29 күнүгэр Саха АССР ревкомун Президиума Саха АССР народнай комиссардарын сэбиэтин (совнарком) ол эбэтэр, саха национальнай бырабыыталыстыбатын тэрийэр туһунан уурааҕа тахсыбыт.

Ол эрээри, саҥа автономнай өрөспүүбүлүкэ норуотунан бигэргэнэ илигэ – киин былаас докумуоннара эрэ бааллара. Онуоха, Саха сиригэр үгэннээн бара турар гражданскай сэрии мэһэйдээбитэ саарбаҕа суох. Оттон сэбиэскэй былааһы утары өрө турбут бастаанньыстар бу кэмҥэ кулун тутар 2-13 күннэригэр Чурапчыга буолбут Сахалар уобаластааҕы съезтэринэн бигэргэммит уонна демократическай принципкэ олоҕуран талыллыбыт Саха уобалаһын народнай управлениета (Временное Якутское областное народное управление – ВЯОНУ) диэн бырабыыталыстыбалаахтара. Бу оччолорго Дьокуускай куорат тулатыттан уонна Амма Солобуодатыттан ураты бастаанньыстар ылбыт киин улуустарын бэрэстэбиитэллэрин түмпүт легетимнэй съезд эбитин профессор Гаврил

Макаров, историческай наука кандидата Владимир Пестерев үлэлэрэ ырылхайдык кэрэһилииллэр.

Онон “кыһыл террору” күөртээбит салайааччылары туоратан, автономияны ылары ситиһэн уонна амнистияны биллэрэн, Саха сирин олохтоохторун балайда бэйэлэрин диэки тардыбыт Саха АССР салалтата уонна олохтоох коммунистическай партия, гражданскай сэрии кутаата сөҕүрүйбүтүн кэннэ, 1922 сыл кыһыныгар былааһын бигэргэтэргэ дьоһун хардыыны оҥорбут. Ол хардыынан – 1922 сыл ахсынньы 27 күнүгэр саҕаламмыт уонна 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр түмүктэммит Саха сирин сэбиэттэрин I учредительнай съезтэрэ буолбута.

Бу кэмҥэ Саха АССР хотугу уокуруктара өссө да ситэ үрүҥнэртэн уонна бастаанньыстартан босхолоно иликтэринэн, киин улуустар, бу сугулааҥҥа Бүлүү уонна Өлүөхүмэ уокуруктарын делегаттара кэлбиттэрин чинчийээччилэр бэлиэтииллэр. Аны өссө биир алдьархай ааҥнаабыта – “Сибиир геройунан” ааттаммыт, Колчак биир чулуу генерала Анатолий Пепеляев баһылыктаах Сибиир добровольческай дружината, үрүө-тараа ыһыллыбыт бастаанньыстары түмэн, Айаан уонна Охотскай хайысхаларынан эдэр өрөспүүбүлүкэни сэриилии иһэрэ…

102 делегаты түмпүт Саха сирин сэбиэттэрин I учредительнай съезтэрин түмүгүнэн, дьэ, дьиҥнээх өрөспүүбүлүкэ салайар уорганнара тэриллибиттэр. Ол курдук, съезд делегаттарыттан талыллан Саха АССР киин ситэриилээх кэмитиэтэ (ЯЦИК) диэн сокуону оҥорор үрдүкү уорган үөскээбит. Киин ситэриилээх кэмитиэт бастакы ыҥырыытын чилиэнинэн 25 киһи уонна тоҕус кандидат буолбут. Ол иһигэр бастакы бэрэссэдээтэлинэн (РК(Б)П) чилиэнэ Былатыан Ойуунускай, кини солбуйааччытынан партията суох Алексей Широких талыллыбыттар. Оттон Саха АССР киин ситэриилээх кэмитиэтэ Саха АССР совнаркомун таҥмыт. Бу иннинэ бырабыыталыстыбаны салайбыт Ойуунускай оннугар (РК(Б)П чилиэнэ Исидор Барахов Саха АССР совнаркомун бэрэссэдээтэлинэн, кини солбуйааччытынан партията суох Семен Донской I анаммыттар. Саха АССР совнаркома аҕыс наркомтан, түөрт управлениелар сэбиэдиссэйдэриттэн уонна байыаннай комиссартан турара.

Онон бу съезд Саха АССР тэриллибитин норуотунан бигэргэппит тиһэх событие быһыытынан историяҕа кыһыл көмүс буукубанан суруллуохтаах.

“Саха сирэ”, 2013 сыл.

Гаврил АНДРОСОВ