Саха АССР 100 cылыгар анаан былыргы үйэни тилиннэрдилэр.
Бүгүн, бэс ыйын 30 күнүгэр, «Моя планета» диэн федеральнай ханаал Саха сиригэр кэлэн Таатта улууһун Туора Күөл нэһилиэгэр ыалдьыттаата. Бу улахан үрдүк таһымнаах тэрээһиҥҥэ биэс нэһилиэк олохтоохторо олус көхтөөхтүк кытыннылар.
«Пути великих свершений” диэн федеральнай бырайыак чэрчитинэн Георгий Дмитрьевич Никонов салайааччылаах Саха сирин 17-18 үйэтээҕи устуоруйатын тилиннэрэн икки күн устата ытык Таатта сиригэр “Моя планета” ханаал уонна нэһилиэк олохтоохторо үлэлээтилэр.
Ол курдук бастаан Чөркөөх мусуойугар уонна Туора Күөл нэһилиэгин Булгунньахтаах алааһыгар уһуллулар. Уустар, иистэнньэҥнэр, ас астааччылар үлэлэрин, үктээһин миэлиҥсэни, мэлииппэни, сир түҥэтигин мунньаҕын киинэҕэ устан үйэтиттилэр.
Бырайыак чэрчитинэн Уһук Илиҥҥэ улахан экспедициялар тэриллэн үлэлээбиттэрэ. Ол курдук Саха сиригэр, Хабаровскай кыраайга, Еврейскай Автономнай уонна Сахалин уобаластарыгар Георгий Дмитрьевич Никонов салайааччылаах улахан экспедициялар тэриллибиттэрэ. Бу экспедициялар түмүктэрэ хас да сиэрийэлээх улахан альбомнар буолан тахсыбыттара.
Билигин документальнай киинэ оҥоһуллан үйэтитиллэр буолбута Саха ЯАССР 100 cылыгар ананар.
Таатта улууһун дириҥ былыргылаах Дьүлэй нэһилиэгин Булгунньахтаах алааһыгар былыргы олох иккистээн тилиннэ.
Урут манна нэһилиэк быраабата үөскээн олох күөстүү оргуйара. Полит сыылынай Петр Алексеев олохсуйан, балаҕан туттан олорбута.
Бу ытык сиргэ күн бүгүнүгэр диэри бүтүн турар Ньукулай Чудотворец таҥаратын дьиэтигэр, урукку бырааба дьиэтин ампаардара, Петр Алексеев сыбахтаах балаҕана, мала-сала барыта бүтүн тураллар. Төһө да үгүс хаар уһуннар, нэһилиэк олохтоохторун кыһамньыларынан бу алааска турар мусуой нэһилиэк киэн туттуута буолар. Бэйэтин чуумпу олоҕунан олорбут Булгунньахтаах алааһын томторугар турар Петр Алексеев балаҕанын үөлэһинэн уһун сыллар усталарын кэнниттэн унаар буруо субуллубута. Былыргы олох кылгас да кэмҥэ иккистээн тиллибитэ.
Георгий Дмитрьевич Никонов, Уһук Илин федеральнай уокурукка Саха сирин бэрэстэбиитэлэ, «Пути великих свершений” бырайыак салайааччыта:
— Бырайыак Саха ЯАССР 100 сылыгар ананна. Онон сакаас быһыытынан оҥоһулла сылдьар улахан, киэҥ хабааннаах үлэ. Бу киинэбит бастакы сиэрийэтэ оҥоһулунна. Киинэ уопсайа аҕыс сиэрийэлээх. Киинэ уһуллан бүттэҕинэ Саха сирин олохтоохторун киэҥ араҥатыгар көстүөҕэ. Сарсын, ол эбэтэр от ыйын 1 күнүгэр Уус Алдан улууһугар үлэлиибит. Онтон салгыы Хаҥалас улууһугар сылдьыахтаахпыт. Экспедициябыт туһунан https://pvs-rgo.ru/ сайтка сиһилии билсиэххэ сөп.
Таатта улууһун култууратын управлениетын салайааччыта Гаврил Гаврильевич Вырдылин:
Бэс ыйын 29-30 күннэригэр биир дойдулаахпыт, Уһук Илин Федеральнай уокурукка Саха сирин бэрэстэбиитэлэ Георгий Дмитриевич Никонов «Пути великих свершений” диэн бырайыагынан бэйэтэ салайан, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччыта Афанасий Владимиров хамыыһыйалаан «Моя планета” диэн федеральнай ханаал кэлэрин ситистибит.
Бу «Моя планета” ханаал үлэһиттэрэ өрөспүүбүлүкэ биэс-алта улууһугар сылдьаллар. Онтон Таатта улууһугар бу икки күн устата сылдьан үлэлээтилэр.
Бастакы күҥҥэ Баайаҕаҕа «Кутаама” диэн үрэххэ үйэ анараа өттүгэр турбут тимири уһаарар оһоҕу Борис Федорович –Мандар Уус бырайыагынан үтүктэн оҥордубут. Ол оһоҕу уустар Сарыал Билюкин, Эдуард Вырдылин, Леонид Васильев буолан оҥордулар. Ону таһынан Ульяна Васильевна Матвеева диэн Тыараһаттан сылдьар туос иһити тигиигэ норуот маастарын көмөтүнэн туой иһити буһарар оһох диэни оҥоһулунна. Бу этиллибит оһохторго бастакы күн туой иһит буһарылынна, иккиһигэр тимир уһаарыллан болгуо ылыллан саха быһаҕын оҕустулар. Онтон саха олоҕуттан сүктэр кыыс таҥаһын көрдөрдүбүт.
Дьэ, ити кэннэ бырагыраамманан бэс ыйын 30 күнүгэр Туора Күөл нэһилиэгин быраабата үөскүү сылдьыбыт, полит сыылынай Петр Алексеев кэлэн олорон ааспыт сиригэр “Булгунньахтаах” алааска сылдьан биэс нэһилиэктэн Чөркөөхтөн, Кыйыттан, Дьохсоҕонтон, Туора Күөлтэн, Дэбдиргэттэн отучча сылгыһыты мунньан оччотооҕу сир үллэһигин мунньаҕын тыыннааҕымсытан, тыйаатыр курдук оруолларга арахсан көрдөрдүбүт. Саха төрүт аһылыгын астааһынын нэһилиэк олохтоохторо сырылас куйааска итэҕэтиилээхтик көрдөрдүлэр. Маны таһынан тириини таҥастааһыны Изабелла Иннокентьевна Элякова уустаан-ураннаан көрдөрүүтэ үгүс дьон болҕомтотун тарта. Маны таһынан, Чөркөөххө Георгий Никонов уонна Афанасий Мигалкин салайыыларынан саха аҕабыыта уонна маатыската кэлэн мэлииппэ ыыттылар. Онно Чөркөөх норуодунай тыйаатыра уһулунна. Ону сэргэ саха хайдах бурдугу оҥорорун, Сүөдэр Чээрин, Василий Лопатин, Василий Сабарайкин буолан мастан оҥоһуктары оҥорон көрдөрдүлэр. Быһата, саха норуотун урукку олоҕун-дьаһаҕын уустаан-ураннаан көрдөрөн документальнай киинэбитигэр Таатта улууһугар уһуллубут элбэх матырыйаал киирэригэр усулуобуйа оҥоһулунна.
Олег Дмитриевич Осипов, Туора Күөл нэһилиэгин баһылыга:
- Бу улахан федеральнай таһымнаах тэрээһиҥҥэ биһиги былыргы устуоруйалаах нэһилиэкпит кыттыыны ылбыта үөрдэр. Нэһилиэкпититтэн уопсайа тоҕус аттаах киһи кытынна. Бүгүн саха дьахтара тириини имитэн таҥастааһынын, иистэнэллэрин биһиги нэһилиэкпит олохтооҕо Изабелла Элякова көрдөрдө. Тэрээһин Георгий Дмитрьевич Никонов кинигэтинэн уонна экспедициятын сүнньүнэн буола турар. Киинэ уопсайа аҕыс сиэрийэлээх, былыргы саха оло5ун хабар киэҥ хабааннаах устуоруйаны үйэтитэр соруктаах бырайыак.
Галина Константиновна Давыдова, Таатта улууһун Дьохсоҕон нэһилиэгин олохтооҕо, фотограф:
— «Пути великих свершений» диэн Георгий Дмитрьевич Никонов бырайыагынан сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох, суолталаах үлэ баран эрэр. Документальнай киинэ уһуллан эрэр. Онон өбүгэлэрбит олорон ааспыт олохторун, устуоруйаларын устан үйэтитии олус туһалаах уонна хайҕаллаах дьыала. Сыл-хонук ааһан истэҕин ахсын бу уһуллан хаалбыт матырыйаал кэнэҕэски ыччакка хаалан өссө сыаналаныаҕа. Мин бастаан 40-50 сылгыны мунньан усталлар дии санаан, анаан сылгылары хаартыска5а түһэрээри анаан Дьохсоҕонтон кэлбитим. Олус тэрээһиннээх, киэҥ хабааннаах тэрээһин буолла. Бытархайыгар тиийэ, тыйаатырдар, дьон-сэргэ бары биир сомоҕо буолан ылсан үлэлээбиттэрэ өтө көстөр. Туора Күөллэр тэрээһиннэрэ түмсүүлээхтэрэ харахха быраҕыллар. Бэҕэһээ Чөркөөххө сылдьан, бүгүн Туора Күөлгэ сылдьан устуоруйаны сыа-сым курдук тутан наһаа үчүгэйдик былыргы олоҕу итэҕэтиилээхтик оонньоон көрдөрдүлэр. Киһи астынар уонна киэн туттар.
Ульяна ЗАХАРОВА.
Хаартыскалар Таатта улууһун култууратын тус архыыбыттан туһанылыннылар.