Таҥарианство итэҕэлин быһыытынан, муус устары үөһээ халлаан Айыыта Айыыһыт Хотун уонна Сиргэ олохтоох Айыы — ынах сүөһү иччитэ Ынахсыт Хотун буолан кыттыһан Орто Дойду олоҕун салайаллар.
Айыыһыт Хотун киһи да, сүөһү да төрүөҕүн араҥаччылааччы, Таптал Айыытын — Иэйиэхсит Хотуну кытары бииргэ сылдьаллар. Дьэ ол да иһин, муус устарга ынах күргүөмнээн төрүүр кэмэ. Онон үүт ас дэлэйэн, сибиэһэй суорат, көбүөр, күөрчэх сиир үөрүүлээх кэм кэлэрэ чугаһаата.
Дьоҥҥо бу кэмҥэ хаан оонньуур, иэйии кыыма, таптал уһуктар. Ол гынан баран, сааскы таптал барыта дьиҥнээх, үйэлээх таптал буолбат, үксүгэр хаан оонньооһунун, гормон элбээһинин түмүгэ буолар. Ол иһин өбүгэлэрбит саас, сайын буолбакка, күһүн тиийэн, бары-барыта оннун-тойун булбутун кэнниттэн уруу тэрийэллэрэ. Оннук уруу түмүгэр чахчы үйэлээх, уһун буруону унаарытар, оҕону-урууну тэнитэр дьоллоох ыал үөскүүрэ.
Муус устарга айылҕаҕа үгүс уларыйыылар буолаллар – күрдьүгэс уйатыттан, эһэ арҕаҕыттан тахсаллар, тураах, элиэ, араас сааскы көтөрдөр кэлэллэр, бастакы харалдьык тахсар, суол хаалар, ириэрэр-тоҥорор. Ол гынан баран, дьиктитэ диэн, норуот да, православнай таҥара да кэрдииһинньиктэригэр араас таҥара, айылҕа да уларыйыыта бэлиэтэммэтэхтэр. Арай, православнайдарга благовещение уонна сахаларга онтубут чыычаах уйа туттубат күнэ диэн биир эрэ күн – муус устар 7 күнүгэр буолар уонна туох да суох, чуумпу. Арай, сахаларга муус устар хайа күнүгэр хайдах халлаан буолбутунан быйылгы саас хайдах буолуон билгэлээһин баар.
Таһырдьа билигин ириэрии буола турар. Ол гынан баран, халлаан хатыаҕа, түүнүн 20-чэ кыраадыс , күнүһүн -10-ча кыраадыска тиийэ тымныйыаҕа. Ол гынан баран ити хатааһын уһуо суоҕа, муус устар 8 күнүттэн сыыйа сылыйан, дьиҥнээх сааскылыы сылаас, ылааҥы күннэр саҕаланыахтара, түүнүн эрэ тоҥоруоҕа.
Ити сылыйыы төрүөтэ маннык.
Биллэрин курдук, Эһээ Дьыл Оҕуһун эбэтэр Тымныы Иччитин 2 муоһа туллан, сиргэ түспүттэрэ быданнаата. Ол муостарбыт сытан эрэн тымныынан үргүйэ сыталлар. Ити 2 муостан бирдэстэрэ Муус устар 8 күнүгэр тиийэн ууллан бүтэр. Ол түмүгэр, халлаан лаппа сылыйар. Оттон 2-с муоспут туох да буоллбакка сытар, ол эрээри улам-улам көөрөттөн, ыам ыйын 22 күнүгэр тиийэн, сайын саҕаланнаҕына биирдэ ууллан бүтэр. Дьэ онуоха диэри тымныынан үргүйэ сытар, ол иһин өссө да түүнүн тоҥорор, сарсыарда дьыбар түһэр.
Саас арыый эрдэлиэх курдук быһыылаах дии саныыбын.
Быйыл элбэх хаар түстэ, онон улахан угут кэлэн өрүстэр халаанныахтара диэн сэрэхэдийии баар. Ол сөп. Барыга-бары бэлэм олоруохха наада. Ол гынан баран, муус устар син биир кулун тутар курдук тыаллаах-куустаах буолар туруктаах. Ону таһынан, түүнүн элбэхтик тоҥоруоҕа. Ол түмүгэр хаар уута көтөн, сааскы уу аҕыйыыр чинчилээх. Оннук түгэнигэр өрүстэр аһара халаанныа суохтарын сөп диэн сабаҕалыахха сөп. Ол эрээри, ити сабаҕалааһын эрэ диэн этиэххэ наада.
Үөһээҥи Айыыһыт уонна Сирдээҕи Айыы — Ынахсыт Хотун салайар быйаҥнаах сааскы ый — муус устар ыйыгар этэҥҥэ үктэммиппитинэн бука барыгытын эҕэрдэлиибин!
Бу үүммүт ыйбытыгар бары дьоллоох-соргулаах, ситиһиилээх буоларгытыгар истиҥник баҕарабын!
Тускуо!
Гавриил Угаров – Эһээ Дьыл,
биология билимин дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, суруйааччы.
Хаартыска: ru.depositphotos.com ылылынна