Сааскы ыһыы: атын сиртэн атыыласпаттар

Бөлөххө киир:

Быйыл Улуу Кыайыы күнүн икки сыллаах тохтобул кэнниттэн бары үрдүк күүрүүлээхтик ыллыбыт. Ыам ыйын 9 күнүн мээнэҕэ ыйбатым. Бу улуу бырааһынньык кэнниттэн сааскы ыһыы үлэтэ күргүөмнээхтик саҕаламмытынан барар.

Ааспыт нэдиэлэҕэ сааскы ыһыы туһунан суруйбуппут. Ол эрээри, ыһыы үлэтэ улахан суол­талааҕын иһин өссө суруйарга сананныбыт, бу сырыыга Амма улууһун ойуччу тутан билиһиннэриэхпит. Амма диэтибит да, Саха сиригэр саамай элбэх бурдук бааһыналаах диэн тута этиэхпит. Ону устуоруйа толору бигэргэтэр.
Саха аатырбыт устуоруга, уопсастыбаннай диэйэтэл, РСФСР уонна Саха АССР билимнэрин үтүөлээх диэйэтэлэ, история билимин дуоктара, бэрэпиэс­сэр Георгий Башарин Аммаҕа бурдугу олордуу туһунан маннык суруйбут: “1652-1672 сылларга туорахтаах култууралар кэмиттэн кэмигэр эрэ ыһылла сылдьыбыт бириэмэлэрин Амма Солобуодата төрүттэммит уонна бурдук ыһыыта саҕаламмыт кэминэн ааҕыахха сөп”, “Амма бааһынайдара сиир бурдуктарыттан, сиэмэлэриттэн ураты 1852 с. – 4904, 1856 с. – 9687, 1867 с. 47420 буут бурдугу атыылаабыт буолуохтаахтар”. Итинэн сибээстээн, быйыл Амма улууһугар бурдугу олордуу саҕаламмыта 350 сыла, онон аммаларга үбүлүөйдээх сыл.

Быйылгы былаан

Быйылгы былаан куһаҕана суох, атын улуустардааҕар быдан чорбойор. Амма улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын кылаабынай агронома Николай Степанович Гаврильев иһитиннэрбитинэн, быйылгы былаан быһыытынан 11608 гектар иэннээх бааһына бэлэмнэниллиэхтээх, итинтэн 7908,2 гектарыгар сааскы ыһыы үлэтэ ыытыллыаҕа. Ол курдук, 3551,2 гектарга бурдук, 158,5 гектарга хортуоппуй, 18,9 гектарга аһаҕас халлаан анныгар олорор оҕу­руот аһа, 4179,7 гектарга сүөһү сиир аһылыгын култуурата (сии­лэс, сенаж), 1202 гектарга биир сыллаах от ыһыллыахтаах уонна 3134,9 гектардаах бааһына паарданыллан сынньатыллар. Быйыл Амма улууһун үрдүнэн 5 хаһаа­йыстыба бурдугу уонна 10 хаһаа­йыстыба сүөһү сиир култууратын үүннэриинэн дьарыктаныахтара.

Сиэмэнэн хааччыллыы

«Быйылгы сааскы ыһыыга барыта 916 туонна бурдук уонна сүөһү сиир култууратын сиэмэтэ ыһыллыахтааҕыттан 896 туон­натын олохтоох “Амма” АУо-тан атыыластыбыт. Онон 20 туон­на гороҕу уонна судаанканы эрэ өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн ыллыбыт. Ыам ыйын 6 күнүнээҕи туругунан, былааннаныллыбыттан 782 туоннатын тустаах хаһаа­йыстыбаларга тиэртибит. Ити уопсай былаантан 85%-нын ылар. Хортуоппуй туһунан этэр буоллахха, быйыл улуус үрдүнэн 491 туонна сиэмэ хортуоппуйу буорга булларыахпыт. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар урбаанньыт Александр Фоминтан 106 туонна сиэмэни сэргэ “Алчак” ХЭУо-тан сиэмэни саҥардар инниттэн 25 туоннаны атыыластыбыт», – диэн Амма улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын кылаабынай агронома Николай Гаврильев быһааран биэрдэ.

Уматыгынан, уоҕурдуунан хааччыллыы

Кылаабынай агроном Нико­лай Гаврильев иһитиннэрбитинэн, «Колос» атыы-эргиэн киинин кытта 210 туонна уоҕурдууну ыларга диэн дуогабар түһэрсиллэн улуус бүддьүөтүттэн харчыта төлөммүт. Тустаах хампаанньа «Уралхим» тэрилтэни кытта үлэлээн, ыам ыйын 6 күнүнээҕи туругунан уоҕурдуу барыта тиэллэн кэлбит.
Сааскы ыһыыга сүрүн үлэни, биллэн турар, тыраахтардар уонна анал тиэхиньикэлэр толороллор, ол иһин, уматык боппуруоһа эрдэ быһаарыллыбыт буолуохтаах. Сааскы ыһыы үлэтин кэмигэр үмүрүтэргэ барыта 250 туонна уматыгы кытта оҕунуох­туур арыы туһаныллара быһаарыллыбытыттан, билиҥҥи туругунан, 100 туонната улуус тус­таах хаһаайыстыбаларыгар этэҥҥэ тиэрдиллибит.
Үп тыырыллыытын туһунан этэр буоллахха, улуус үрдүнэн быйылгы тустаах үлэни үмүрүтүүгэ барыта 36338526 солкуобай тыырыллыбыт. Хайысхаларынан этэр буоллахха, бурдугу үүннэриини сайыннарыыга 34243000 солкуобай, хортуоппуйу үүннэриигэ 1800703,5 солкуобай уонна оҕуруот аһын үүннэриини сайыннарыыга 294822,5 солкуобай көрүллүбүт. Бу субсидияны быйыл кимнээх туһанан үлэлиэхтээхтэрэ өссө олунньу 28 күнүгэр быһаарыллыбыт. Билиҥҥи туругунан 34796826 солкуобай тустаах хаһаайыстыбаларга тиэрдиллибит. Бу былаантан 95%-нын ылар. Онон хаһаайыстыбалар субси­дияны 100% кэриэтэ ылан олороллор.

Улахан сыал-сорук

Амма улууһугар бурдугу, хортуоппуйу уонна оҕу­руот аһын күүскэ үүннэриигэ төһүү күүһүнэн биллэр-көстөр меценат, урбаанньыт, норуодунай дьоку­таат Руслан Федотов буолар. Кини быйыл эргэ бааһыналары чөлүгэр түһэриинэн дьарыктанар улахан былааны ылыммыт. Ол туһунан саас-сааһынан маннык кэпсээтэ.
– Быйылгы былааны кэпсиир буоллахха, Аммаҕа, Абаҕаҕа, Бөтүҥҥэ, Соморсуҥҥа уонна Болугурга баар биэс хаһаайыс­тыба 3550 гектар иэннээх сиргэ бурдугу ыһары былааннаабыт. Ону тэҥэ, Амма улууһун үрдүнэн 10 хаһаайыстыба 1250 гектар­даах бааһынаҕа биир сыллаахтары – сенаһы уонна сиилэһи кытта эбиэһи уонна гороҕу булкуйан ыһыахтара. 900 туонна кэриҥэ бурдук сиэмэтэ ыһылларга бэлэм турар, – диэн Руслан Еремеевич кэпсиир. – Саамай сүрүнэ, бу улуус бэйэтин киэнэ. “Амма” АУо баазатыгар бурдугу ыраастаан бэлэмнээбиттэрэ. Тустаах анаалыһы этэҥҥэ ааспыта. Бу улахан ситиһии. Ол курдук, оруобуна 20 сыл буолан баран, Амма улууһа сааскы ыһыы бородууксуйатынан бэйэтин толору хааччынар кыаҕы ситистэ. Атын сиртэн биир кыраам бурдугу, биир хортуоппуй сиэмэтин атыыласпата. Онон улуус бүддьүөтэ үбү-харчыны сиэмэни атыылаһыыга диэн атын эрэги­йиэҥҥэ ыыппата. Быйыл 159 гектарга хортуоппуй уонна хаппыыс­та ыһыллар. Манан барыта 18 бааһынай хаһаайыстыбата дьарыктанар. Ону тэҥэ, аһаҕас буор­га моркуобу уонна сүбүөкүлэни эмиэ олордуохтара.
Улахан былааны ылынным. Быйыл быраҕыллан турбут 352 гектар иэннээх сири атыылас­тым. Сирин-уотун астаран көннөрүөхпүт, хорутуохпут, мэһи­йиэхпит, бараналыахпыт. Былаан быһыытынан өр сыл­лаах оту ыһыахпыт. Инники өттүгэр өлгөм үүнүүнү ылан, от сиэмэтин хаһаанан бастаан утаа улуус­путун, онтон салгыы киин улуус­тары хааччыйар былаан­наахпыт. Атыыласпыт бааһынам сорох сиригэр нэһилиэктэр оҕуруот аһын ыһыахтара. Онон уот ситимин тардыахпыт, саҥа подстанцияны туруоруохпут. Ону тэҥэ, оҕуруот аһыгар ууну кутар систиэ­мэ оҥоһуллуоҕа.
Тустаах институттары кытта бииргэ үлэлээн, анал ыстаансы­йаны оҥорон, бэйэбит үүннэрбит бурдукпутуттан, оҕуруот аһыттан сиэмэни ылары ситиһиэхпит. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн от сиэмэтинэн хааччыллыы уустук соҕус. Онон быраҕыллан турбут 352 гектардаах сири-уоту үчүгэйдик оҥорон, оту хото үүннэрэр былааны ылынным уонна от сиэмэтин ылыыга болҕомтону ууруохпут. Өр сыллаах оту үчүгэйдик үүннэрэн, от сиэмэтинэн толору хааччыннахпытына эрэ сыл тахсар оппутун булунуох­пут. Былырыын кураан сайын буол­бутугар, от үүммэккэ чугастаа­ҕы эрэгийиэннэртэн атыылаһарга күһэлиннибит. Ол иһин саҥа тиэхиньикэлэри уонна саҥа технологияны туһанан сири оҥорууга күүскэ ылсар былааны туруо­руннум. Быйылгыттан дьарыктанан саҕалыам. Быраҕыллан турар сирдэри-уоттары урукку чөллөрүгэр түһэриэм. Бу олоххо киирдэҕинэ, үчүгэй хаачыс­тыбалаах от уонна бурдук сиэмэлэрин ылары ситиһиэхтээхпит. Атыыласпыт сирбэр-уоппар урут эдэр сылдьан үлэлээбит буолан, олох үчүгэйдик билэбин уонна “Амма” сопхуоска үлэлээммин, балай эмит уопуттаах­пын. Онон кыаллар дьыала диэн мэктиэлиибин. Этэргэ дылы, ис сүрэхтэн ылсан үлэлиэххэ эрэ наада. Биллэн турар, түргэнник кыаллыбата буолуо. Ол эрээри, үс сылынан сөптөөх хомууру ылыахпыт диэн былаанныыбын. Урут биир гектартан отуттуу центнер бурдугу ылар этибит. Бу орто көрдөрүү буолар. Былырыын өлгөм үүнүүнү ылан, улуус бэйэтин хаһаайыстыбаларын толору хааччыйда. Мантан инньэ аны өрөспүүбүлүкэни хааччыйар соругу ылынныбыт. Маны ситистэхпитинэ, сүөһү эбии аһылыгынан уонна бурдугунан бэйэбитин хааччыныах этибит. Бу – сүөһү ахсаанын уонна үүтү элбэтиигэ улахан төһүү күүһүнэн буолуо этэ. Быйылгыттан сөптөөх болҕомтону ууран үлэлээтэхпитинэ, 2025 сылтан көрдөрүүбүт лаппа улаатан барыаҕа. Сүөһү, сылгы ахсааннара элбиирэ уонна элбэх үүтү ыаһын барыта оту, эбии аһылыгы бэлэмнээһинтэн улахан тутулуктаах. Өбүгэлэрбит “ынах үүтэ – тылыгар” диэн мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0