Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйа ааҕааччы биһирэбилин ылбыт “Сааскы кэм” арамаана 1944 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Быйыл айымньы тахсыбыта – 75 сыла. Бу кэм устата айымньы 18 төгүл сахалыы, нууччалыы, чех уонна венгр тылларынан тахсыбыта, киинэ да уһуллубута, испэктээк да турбута.
Оттон СӨ Национальнай бибилэтиэкэтигэр Амма Аччыгыйа тыл үөрэхтээх Никита Григорьевка бэлэхтээбит кинигэтэ хараллан сытар, ол кинигэ бибилэтиэкэҕэ 1989 сыллаахха бэриллибит.
Амма Аччыгыйа бэлэх уунарыгар суруйбут: “Күндү Н.С. Григорьевка. Эйиэхэ үтүө сыһыаным туоһутугар сэмэй үлэбин туттарабын. Ааптар. 20/III 45”. (“Дорогому Н.С. Григорьеву. В знак неизменно хорошего чувства к тебе дарю сей скромный труд свой. Автор. 20/III 45”.)
Маны таһынан, электроннай бибилэтиэкэҕэ “Сааскы кэм” арамаан 1958 сыллаахха Москваҕа тахсыбыт эрэдээксийэтин ааҕыахха сөп.
ОЛОХХО
“Кыыдааннаах кыһын”, “Сааскы кэм”, “Самаан сайын”
уонна “Көмүс күһүн”
Александр Васильевич Васильев—Көрдүгэн, суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ:
— Николай Мординов, “Кыыдааннаах кыһын”, “Сааскы кэм”, “Самаан сайын” уонна “Көмүс күһүн” диэн саха былыргы олоҕун туһунан түөрт сиэрийэлээх арамааны суруйуохтаах этим диирэ. Ол курдук, “Сааскы кэм” кыһынтан саҕаланар дии. Айымньыны хаста даҕаны көннөртөрөн, эбэн-сабан, сэбиэскэй былааһы ойуулуур гына халыҥ гыннарбыттар. Айымньы сүрүн санаата диэн, бэлиитикэтэ, сэбиэскэй былааһа суох саха былыргы олоҕо көстүөхтээҕэ. Ол иһин ити кэлиҥҥилэрин суруйбатаҕа.
Амма Аччыгыйа 1959 сыллаахха “Бэлэм буол” хаһыахха литература отделын сэбиэдиссэйинэн кэлбитэ. “Олоххо дьолум диэн, оҕо хаһыатыгар үлэлээбитим” диэн этэрэ. Онно үлэлии сылдьан, РСФСР, Сэбиэскэй Сойуус Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата буолбута. Оччотооҕу кэмҥэ, киһи сөҕүөх кини баартыйата суох киһи этэ.
Кини сахаларга оҥорбут үтүөтэ олус элбэх, ол туһунан быһа тардан кэпсиэм этэ.
Бастакы түгэн
Мин култуура институтун бүтэрэн баран, 1980-1987 сылларга министиэристибэ аппараатыгар Филармония отделыгар иниспиэктэринэн үлэлии сырыттахпына, култуура миниистирин бастакы солбуйааччы Василий Афанасьевич Босиков Кыргызстаҥҥа тиийэн, Чингиз Айтматовы кытта көрсүбүтэ. Босиков Айтматовка: “Максим Кирович Аммосов Кыргызстаҥҥа өрөспүүбүлүкэ компартиятын бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ ээ”, — диэбит.
Онуоха Чингиз: “Мин кинини бэркэ диэн билэбин. Кини мин аҕабын ытар туһунан уураахха илии баттаабыта”, — диэн ымыр да гынан көрбөккө эппит.
Дьокуускайга кэлэн баран, Василий Босиков бу туһунан кэпсээтэ. Онуоха мин Николай Мординовка эппиппэр, киһим сарсыныгар ыҥыран ылан, 1936 сыллааҕы “Правда” хаһыаты көрдөрдө. Хаһыат маҥнайгы сирэйигэр “Гнилая политика ЦК КПСС Киргизии” диэн ыстатыйа баара. Онно сурулларынан, бастакы сэкирэтээр М.К. Аммосов сиэссийэни тохтото-тохтото, райком бастакы сэкирэтээрэ Торекул Айтматовы көмүскээн үс төгүл тыл эттэ диэн сурулла сылдьар. Маны, Босиковка биэрдибит, куоппуйалаан ылан, Чингиз Айтматовка ыыттылар. Онтон ыла сылаас сыһыан олохтоммута. Саханы быыһаабыт биир өрүтэ ити сылдьар. Оччолорго эрэпириэссийэ кэмигэр испииһэк оҥороллоро, онно илии баттыыллар. Максим Аммосов илии баттааһынын көрдөҕө дии.
Иккис түгэн
Казахстан норуодунай суруйааччыта Абай Кунанбаев суруйбут эпоһын кинигэ кыһатыгар буолбакка, илиинэн кинигэ оҥорбуттар эбит. Венгрия компартиятын маҥнайгы сэкирэтээрэ Матьяш Ракоши Казахстаҥҥа ыалдьыттыы кэлбитигэр, ол айымньыны бэлэхтээбиттэр. Амма Аччыгыйа кэргэнэ Любовь Федоровна бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Феодора Федоровна Корнилова – Матьяш Ракоши кэргэнэ. Амма Аччыгыйа Венгрияҕа бара сырыттаҕына, Ракоши киниэхэ Абай кинигэтин туттарбыт.
Саха сиригэр Казахстан литературатын күннэрэ буолбуттара. Тэрээһин сабыллыыта Пушкин аатынан бибилэтиэкэ аактабай саалатыгар ыытыллыбыта. Кыргызстан Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Турсункулов, бу кинигэни төрөөбүт сиригэр-уотугар, норуотугар төнүннэрэллэригэр көрдөспүт. Амма Аччыгыйын көмөтүнэн айымньы историческай сиригэр билигин түмэллэригэр хараллан сытар.
Үһүс түгэн
Амма Аччыгыйа бэйэтин илиитинэн суруйбут докумуона баар: ханна, хаһан үлэлээбитин туһунан.
Сэрии саҕаламмытыгар кини норуодунай ополчениеҕа кыттыбыт. Онно баһаары умулларыыга, дьуһуурустубаҕа сылдьыбыт. Кэлин биэнсийэҕэ тахсан олордоҕуна, Москва оборонатын 45 сылыгар сурук тигинээн кэлбитэ:
“Николай Егорович, Москва көмүскэлигэр 6 ый устата норуот ополчениетыгар сылдьыбыт эбиккин, мэтээлинэн наҕараадаланаҕын, тута докумуоннаргын, хаартыскаҕын ыыт” диэн.
Онуоха Амма Аччыгыйа кыккыраччы аккаастаан кэбистэ: “Ээ, мин ол сэриилэспит киһиэхэ дылы! Хааммын тохпотоҕум, кыбыстыыта бэрт буолбаат!”
Ити курдук көнө киһи этэ…
Николай Мординов-Амма Аччыгыйа олус да өйдөөх, сэмэй, үтүө майгылаах киһи этэ. “Бэлэм буолга” үлэлии сылдьан, оскуола оҕолорун кытта куруук көрсөрө, элбэх суруналыыһы, суруйааччыны иитэн, үөрэтэн-такайан таһаарбыта.
КИИНЭҔЭ
“Биһиги билбэтэх оҕо сааспыт”
АЛЕКСЕЙ РОМАНОВ-Айархаан Уот, киинэ режиссера, сценариһа, СӨ искусствотын үтүөлээх диэйэтэлэ.
2017 сыллаахха “Сааскы кэм” арамаанынан “Биһиги билбэтэх оҕо сааспыт” диэн киинэни көрөөччү дьүүлүгэр таһаарбыта. Алексейы кытта көрсөн, киинэни хайдах, ханна устубутун туһунан кэпсэттибит.
МИКИИТЭ ЛЭГЛЭЭРИН — ЭКРАҤҤА!
— Хайдах «Сааскы кэминэн” киинэ устарга санаммыккыный?
— 2015 сыллаахха Дмитрий Шадрин этии киллэрэн, “Сааскы кэм” диэн киинэбитин устан саҕалаабыппыт.
Ол саҕана мин туспа устуудьуйаҕа үлэлиир этим. Толкуйданан баран сөбүлэспитим. Урукку классикабытын ыллахха, 90 бырыһыана сэбиэскэй кэмҥэ сурулуннаҕа дии, цензура эҥин баар кэмигэр. Үксэ онон баартыйаны айхаллааһын этэ. Билигин атын кэмҥэ олорор буолан, атын харахпытынан көрүөхтээхпит. Экранизация оҥоробун дуу, роман матыыптарынан устабын дуу, диэн толкуй бөҕөҕө түспүтүм. Уус-уран айымньыны киинэ оҥорор чыҥха атын. Оҕо сылдьан, биллэн турар, элбэхтэ аахтаҕым дии. Онон айымньы сүрүн ис хоһоонун, дьоруойдарын уонна сорох эрэ көстүүлэрин ылабын диэн санаммытым.
Бэлиэтээн эттэххэ, 1991-1993 сылларга таһаарбыт “Орто Дойду” диэн киинэбин саха дьонун сиэрин-туомун, итэҕэлин көрдөрөөрү устубутум. Онон Амма Аччыгыйын арамаанынан устубут киинэм бу салгыыта буолан тахсар.
— Арамаан бастакы чааһын талан устубут эбиккин…
— Арамаан хас да чаастан турар, онон ону барытын киинэ оҥорор буоллахха, бүтүн сериал буолан тахсар. Онон бастакы чааһын ылбытым. Бу эмиэ оруннаах. Амма Аччыгыйа ахтыыларыгар айымньытын бастакы чааһын ордорорун туһунан эппит.
Дьиҥинэн, кини бу суруйуутугар саха норуотун философиятын, сиэрин-туомун, култууратын көрдөрүөн баҕардаҕа дии. Бастакы чааһыгар өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэм ойууланар, сахалар урукку олохторун-дьаһахтарын туһунан кэпсэнэр. Оттон иккис чааһыгар оччтооҕу былаас сэбиэскэй киһи уобараһын арыйарын ирдиир. Амма Аччыгыйа арамааны хаста даҕаны саҥаттан суруйарыгар күһэйбиттэр. Ол иһин хаста да эрэдээксийэлээн таһаарбыт. Саха сиэрин-туомун, фольклорун бастакы чааһыгар көрдөрөрө ордук табыллыбыт эбит.
— Киинэҕин тоҕо “Биһиги билбэтэх оҕо сааспыт” диэн ааттаабыккыный?
— Сүрүн дьоруой Микиитэ Лэглээрин оҕо буоларын быһыытынан, оҕо сааһы көрдөрүөххэ диэн санааҕа кэлбитим. Тоҕо диэтэххэ, биһиги көлүөнэбит эһээлэрбит, хос эһээлэрбит хайдах олорон ааспыттарын билбэт.
Ханнык баҕарар үйэҕэ оҕо саас олох атын. Ол иһин манна ордук болҕомто ууран, итинник ааттаабытым.
— Дьон “Сааскы кэм” кинигэнэн киинэ буолбатах эбит дии санаабыта оруннаах дуо?
— Киинэ тахсыбытыгар рекламата, мин санаабар, сыыһа барбыта. “Сааскы кэм” диэн ааттаан хампаанньабыт реклама ыыппыта. Ол иһин сыыһа өйдөбүлү биэрэн, мин режиссер быһыытынан дьоҥҥо тугу тиэрдиэхпин баҕарбыппын сабан кэбиспитэ.
Дьон-сэргэ арамаан экранизациятын күүттэҕэ дии. Онон кириитикэ ол курдук барбыта, бу киинэ арамааҥҥа маарыннаабат эбит, эҥин дэспиттэрэ.
Киинэни устуу уустуктара
— Киинэ ханна уһуллубутай?
— Киинэбитин Тааттаҕа устубуппут, онон Таатта дьаһалтатыгар, олохтоохторугар, түмэллэригэр махталым улахан.
Амма Аччыгыйын сайылыгар тиийбиппит, онон Мординовтар олорбут балаҕаннарыгар устубуппут. Маллара-саллара оннунан этэ, күрүө-хаһаа эбии тутан биэрбиппит. Оччотооҕу кэми сөпкө тиэрдиэххэ наада этэ. Кыра даҕаны атын, тиийбэт буоллаҕына, көрөөччү тута бэлиэтии көрөр.
Таатта түмэллэриттэн, норуот тыйаатырдарыттан таҥас-сап, иһит-хомуос, туттар тэрил уларсыбыппыт. Олохтоохтортон ыты ытынан, куруолугу куруолугунан, атын атынан уларсар этибит.
Биир түгэҥҥэ дьоруойбут Микиитэ куобаҕы туһаҕыттан сүөрэр, куобаҕа куотан хаалар, ону эккирэтээри, мунан хаалар. Онуоха хантан куобах булабыт диэн толкуй бөҕөҕө түспүппүт, хата, биир киһиттэн хоруолук булбуппут. Онтукайбыт сиэрэйдиҥи дьүһүннээх этэ, куобахпытын кырааскалаан биэрбиппит.
— Сүрүн дьоруойу оонньуур оҕону булар төһө уустук этэй?
— Дьоруойбутун наһаа өр көрдөөбүппүт. Оннооҕор Таатта Чөркөөҕөр оскуола оҕолорун куонкурустарыгар бара сылдьыбыппыт. Ол сырыттахпытына, флешка туттарбыттара. Куоракка кэлэн баран, умнан кэбиспитим. Онтон кэлин өйдүү биэрэн холбоон көрбүтүм, арай, сүрүн дьоруойум бу турар эбит. Ити курдук Алеша Петров диэн оҕону булбутум.
Алеша куоракка кэлбитигэр, операторбын кытта баран көрсүбүппүт. Наһаа үчүгэйдик оруолугар киирэн оонньообута.
— Оҕону кытта үлэлиир хайдаҕый?
— Оҕону кытта үлэлиир уустук, ол эрээри кини өйө-санаата “буортуйа” илик буолан, сөпкө салайан биэрдэххэ, дьиҥнээх курдук оруолугар киирэн оонньуур. Киинэм түөрт гыммыт биирэ церковнай-приходской оскуолаҕа ааһар, онно оҕолорбутун эмиэ наһаа өр талбыппыт. 11 оҕону талан ылбыппыт. Былыргы кэм буолан, бары тэҥ саастаах буолбаттар.
Биир түгэҥҥэ оҕобут аҕабыыттан куттана-куттана, библия ааҕыахтаах этэ. Ол сюжеппытын устуохпут биэс мүнүүтэ иннинэ оҕобут охсуспут этэ. Ытаабыта. Онон ытаабыт оҕобут турукка олус бэркэ киирбитэ. Дьон “талааннаах да оҕо” диэбиттэрэ буолуо, ис дьиҥин билбэттэр буоллаҕа дии (күлэр).
— “Сааскы кэм” арамаанынан киинэҥ салгыытын күүтэбит дуо?
— Киинэ салгыытын устар санаабыт суох. Ол эрээри, мин санаабар, бу киинэбин дьон сөбүлээбитэ. Оскуолалары кэрийэн, оҕолору кытта көрсүбүппүт. Оҕолор элбэҕи биллибит-көрдүбүт диэн санааларын эппиттэрэ үөрдэр.
Саха киинэтэ суолун-ииһин булла
— Киинэҥ ситиһиилэрин туһунан кылгастык кэпсээ эрэ.
— Үс бэстибээлгэ ыыппыттарыттан, үһүөннэригэр бириискэ тиксибитэ.
Ол курдук “Амурская осень” диэн бэстибээлгэ Гран-при ылбыта, “Арктик опен” диэҥҥэ — бастыҥ оператор үлэтин иһин, Чебоксарытааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлигэр бастыҥ режиссер үлэтин иһин бириэмийэ ылбыта. Киинэм, хомойуох иһин, бэстибээл ирдэбиллэригэр бириэмэтинэн сөп түбэспэт буолан, салгыы куонкурустарга кыттыбатахпыт.
— Режиссер быһыытынан туспа суоллаах-иистээх, “буочардаах” буоллаҕыҥ…
— Мин дьону үтүктэ сатаабаппын. Үөрэнэ сырыттахпына, маастарым Сергей Герасимов: “Тугу ордук үчүгэйдик билэргин устуохтааххын. Оччоҕо эрэ бэйэҥ лиичинэс, режиссер быһыытынан тахсыаҥ” диэбиттээх.
Ол эбэтэр, норуотум култууратын, үгэстэрин, өбүгэлэрим туһунан устарга сүбэлээбитэ.
Мин санаабар, саха киинэтин ситиһиитэ манна сытар. Биһиги кими даҕаны үтүктэ сатаабакка, төрүт култуурабытын, көрүүбүтүн аан дойдуга таһаара сатыыбыт. Ону таһынан, хас биирдии киһиэхэ сыһыаннаах тиэмэни таарыйабыт. Ол иһин саха киинэтин элбэх сирдэргэ сэргииллэр, аан дойду болҕомтотун тардар.
Саха киинэтэ 20 сылтан бэттэх оҥоһуллар буолбута, билигин даҕаны суолбутун-ииспитин көрдөнө сылдьабыт. Ордук эдэр режиссердар бэйэлэрин тылларын, ураты суолларын көрдөнөллөр. Хас биирдии норуот киинэтэ ааттаах-суоллаах, туспа буочардаах. Ол курдук, саха киинэтэ бэйэтин суолун-ииһин көрдөрдө. Аан дойду киинэтигэр миэстэтин булла.
ТЫЙААТЫРГА
“Сааскы кэм” күөх кырыһа хаһан даҕаны кэхтибэтин…
ДМИТРИЙ МИХАЙЛОВ, СӨ ҮТҮӨЛЭЭХ АРТЫЫҺА:
— Биһиги айар бөлөхпүт 2003 сыллаахха “Сааскы кэм” айымньынан испэктээк туруорбута. Туруорааччы режиссерунан Василий Фомин буолбута. Испэктээккэ тыйаатыр актердарын труппата бүтүннүү кыттыбыта.
Бу арамааны үгүс киһи аахпыт буолан, тыйаатырга туруорууну олус сэргээбиттэрэ. Амма Аччыгыйа дьоруойдарын тыйаатыр араас көлүөнэ артыыстарын чаҕылхай толоруутун норуот ылыммыта. Сүрүн оруолларга Дмитрий Михайлов, Иннокентий Луковцев, Ирина Никифорова, Зоя Багынанова, Герасим Васильев, Прасковья Адамова, Домна Уйгурова, Роман Дорофеев, Нюргуяна Шадрина, Михаил Семенов уонна да атыттар оонньообуттара.
Николай Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” арамаана олус улахан айымньы буоллаҕа дии, ону режиссер Василий Михайлович Фомин кэрчиктээн, олус үчүгэйдик бысталаан, ис дууһатыттан ылсан үлэлээн туруорбута.
Айанньыт Сүөдэр оруолугар
Бэйэм оруолум туһунан кэпсиир буоллахха, бу курдук: Арассыыйа, СӨ үтүөлээх артыыһа Симон Федотов саас айылҕаҕа тахсан баран, эмискэ охтубута. Икки хонугунан “Сааскы кэм” испэктээк туруохтааҕа, билиэт барыта барбыт диэтилэр. Испэктээк режиссера Василий Фомин кэлэн, матырыйаалы миэхэ туттаран кэбиспитэ: “Симон Петрович суох буолла, бука диэн, испэктээккэ Симон Петрович оруолун – Айанньыт Сүөдэри оонньоо”, — диэтэ.
Испэктээк олус элбэх тыллаах, биэс хартыыналаах. Икки күн иһигэр тылбын үөрэттим. Испэктээк күнүгэр Василий Михайлович кэлэн эттэ: “Миитэрэй, бырастыы гын, бу умнан кэбиспиппин. Бүтэһик монологун бэйэм суруйбутум, бука баһаалыста, ону көр эрэ”. Ылан көрбүтүм – балтараа сирэй. Испэктээк буолуо чаас аҥаара баар. Ууга-уокка түһэн син үөрэттим, испэктээк быыстарыгар ааҕабын, хатылыыбын. Тахсар кэмим бу кэллэ. Таҕыстым. Биир түгэҥҥэ өйбүттэн көтөн хаалла. Мин санаабар, наһаа өр тохтоон турбут курдугум. Дьиҥэ, кылгас кэмҥэ турдаҕым. Көрөөччүнү көрдүм, уоту көрдүм. Арай, прожектор уота улаатан кэллэ, эмискэ Симон Петрович сирэйэ көһүннэ… “Чэ, тукаам, эн сааскы кэмиҥ күөх кырыһа хаһан даҕаны, хаһан даҕаны кэхтибэтин!” — диэн умнубут тылларбын этэн биэрдэ.
Испэктээк бүппүтүн кэннэ, Симон Петрович кэргэнэ сыана кэтэҕэр тахса сырытта. Ытамньыйбыт, илии тутуста уонна: “Дима, наһаа үчүгэйдик оонньоотуҥ. Көрөн олорон, Симоны санаан кэллим. Оруобуна Симон Петрович интонацията кэлэн ааста”, — диэтэ.
Айымньы үөрэтэр анала
Испэктээк саҕаланыыта уол куоракка киирэн иһэр, онно көрсөн аргыстаһабыт. Оччолорго көлө эҥин суох, сатыы сылдьаллар. Биир сиргэ тохтоон баран: “Ок-сиэ! Үчүгэй да сиргэ кэллибит! Манна тохтоон чэйдиэх, тукаам, турума! Баран уута бас, маскын мастаа, кытаат, турума!” – диибин.
Манна олус эйэҕэс муусуканы талбыттара. Владимир Пестряков, Александр Решетников муусукатын, уотун-күөһүн Леонид Мойтохонов, Аркадий Харитонов үлэлээн, таба тайаммыттара. Быыс муусука тэтиминэн аргыыйдык аһыллар. Оттон биһиги күлэ-күлэ, сүүрэн киирэбит. Тустабыт-хайыыбыт. Саҕаланыыта буоллаҕа дии.
“Чэ, тукаам, өйдөөн кэбис, аал уоппут иччитэ биһигини араҥаччылыы турдун, бу улуу аартык айаҕар кэлэн олоробут. Мин бүтэһик сылбын куораты кытта быраһаайдаһан, тыл үөрэҕин бүтэрэн, айар үлэнэн дьарыктанарым туһугар улуу аартык айаҕар кэлэн олоробут. Чэ, тукаам, кэпсээ. Эн кэпсээҥҥин-ипсээҥҥин иһиттэхпинэ, алгыс тылбын эттэхпинэ, астыныах этим”.
— Тугу кэпсиибин? – диэн уолум ыйытар.
— Тугу барытын, ол гынан баран, үрүҥ, хара диэн быһаара сатаама. Ону дьон барыта билэрэ буолуо.
Ол курдук, арамаан бастакы кэпсээнигэр хараҕа суох Даарыйа эмээхсин баар. Кинини Домна Уйгурова оонньуур. Урут бу оруолу Таисия Мыреева толорор этэ. Даарыйа эмээхсин оҕолорун, дьонун-сэргэтин остуоруйалаан иитэр-үөрэтэр. Холобур, кини кэпсээниттэн биирдэстэрэ бу курдук.
Былыр уолаттар үтэһэлээх эт сиэри олорбуттар. Убайдара үллэстибиттэр, саамай кыра уолга маһа эрэ тиксэн хаалбыт. Ол маһын салыы олорон, уол алҕас кэҕэрдэн кэбиспит. Онуоха убайдара кыыһыран турбуттар: “Бу эн сыатын барытын сиэн, кэҕэрдиэххэр диэри топпуккун!”— диэн кырбыыллар уонна алҕас өлөрөн кэбиһэллэр. “Эн өлөрдүҥ, мин өлөрдүм” диэн аны бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһан, бары суох буолаллар. Аҥаардас эт үтэһэтэ эрэ анньыллан хаалар. Онон бэйэ-бэйэҕитин харыстаһыҥ, саҥарсымаҥ, күнүүлэһимэҥ диэн эмээхсин үөрэтэр-такайар.
Кыыс дьылҕата
Эдэр кыыс Өрүүнэ олоҕо алдьаммытын эҥин туһунан кэпсэнэр буоллаҕа дии. Өрүүнэ оруолун Ирина Никифорова оонньуур. Ол курдук, кыыс тулаайах хаалбытын кэннэ ырааҕынан аймахтара иитэ ылбыттар. Онно биир холуочук аймахтара киһи кэлэр, күүһүлээн кэбиһэр. Онтон ыла кыыс олоҕо алдьанар. Кырдьаҕас Боллоорутта диэн киһиэхэ кэргэн биэрэллэр. Боллооруттаны Михаил Семенов оонньуур. Оҕонньоро кырбыыр эҥин, хас да оҕоломмутуттан бары өлөллөр.
Мин: “Хаарыан кыыс, хаарыан кылаан… Ок-сиэ, доҕоор, саха кыргыттара барахсаттар… Арба даҕаны, ити кыргыттар диэбиккэ дылы, дэҥҥэ дойдубар охсуллан ааһарбар, суостаах-суодаллаах Сыҕаайаба хотун эмээхсин төрөппүт кыргыттарын кытта сатаспатын туһунан эҥин араас кэпсээннэри истэрим ээ. Ол туһунан эн билбитиҥ-истибитиҥ буолаарай?” — диэн ыйытабын.
Онуоха уол Сыҕаайаба диэн эмээхсин баара диэн этэр. Дьоҥҥо окко эҥин көмөлөһөр эбит, иэһин күһүн тапталлыбыт арыынан ылар. Бу кэрчик чаас аҥаара кэриҥэ буолар.
Бу эмээхсин Тааттаҕа олорон ааспыт эбит. Испэктээги эмээхсин аймаҕа кэлэн көрбүт: “Иэдээннээх даҕаны хос эбэлээх эбиппин”, – диэбит үһү.
Сыҕаайаба хотун, дьиҥинэн, дьоҥҥо олус көмөлөһөр эбит. Үөрэххэ баралларыгар харчынан, таҥаһынан, ат биэрэн-хайаан… Кыаммат дьоҥҥо үбүнэн көмөлөһөрө дииллэр.
Кинини аан бастаан Александра Дмитриевна Иванова, онтон Прасковья Павловна Адамова оонньообуттара, билигин – Софья Иннокентьевна Баранова.
Испэктээккэ өссө Аанчык кэпсээнэ баар, кинини Ньургуйаана Шадрина оонньуур. Кини кэргэнин – Василий Борисов. Манна кыһыл, үрүҥ буолан хайдыһар кэмнэр уонна киһи тиэмэтэ охсуллар. Уопсайынан, испэктээккэ Саха тыйаатырын артыыстара бары оонньууллар.
Тиһэх тыл
Бүтэһик монолог туһунан этиим. Василий Михайлович тиэмэтин холбоору, бу монологу суруйбута.
“Тукаам, Микиитэ, дьэ, эн ити кэпсээбиккиттэн сылыктаатахха, кырдьык даҕаны суруйуох-айыах айылгылаах ыччат эбиккин. Тукаам, Микиитэ, эйигиттэн биир көрдөһүүлээхпин. Хаһан эмэ суруйдаххына, мин туспунан кыбытан аһараар дуу… Эн сээркээн сэһэнньит, үтүө санаалаах Даарыйа эмээхсин, ийэ, эбэ буолар ытык аналыттан матарга күһэллибит Өрүүнэ, уран тарбахтаах, ыар дьылҕалаах Даайыс кыыс барахсан, Аанчык, суостаах-суодаллаах Сыҕаайаба уонна атаҕастабыл арааһын барытын билбит муҥнаахтар туһунан кэпсээбиккиттэн сылыктаатахха, дьэ, кырдьык даҕаны суруйуох-айыах айылгылаах ыччат эбиккин. Дьоллоох-соргулаах буол, эн сааскы кэмиҥ кырыһа хаһан даҕаны, хаһан даҕаны кэхтибэтин!”. Манан испэктээк түмүктэнэр, быыс сабыллар…
Бу испэктээк көрөөччүнү тардар, ыҥырар. “Сааскы кэм” турдаҕына, саала тобус-толору көрөөччү буолар…
ААХТАҔЫМ ААЙЫ, КУРУУК САҤАТТАН САҤАНЫ БУЛАБЫН
Борис Неустроев-Мандар Уус, биллиилээх норуот маастара:
— Биһиги дьиэ кэргэммитигэр куруук ааҕаллара. Аҕам Федор Федорович кинигэлэри мунньара, билигин дьиэтээҕи бибилэтиэкэбит киэҥ. Биһиэхэ куруук кинигэ уларса кэлэллэрэ. Билигин даҕаны бүтүн нэһилиэк дьиэбитигэр бибилэтиэкэҕэ курдук кэлэр. Биир доҕорбут кинигэ ааҕаары, хонон-өрөөн ааһар. Билиҥҥэ диэри — эдэриттэн эмэнигэр диэри — туһалаах, наадалаах кинигэлэрин көрдүү кэлэллэр.
Мин Николай Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” арамаанын олус сөбүлүүбүн. Аан бастаан 14 саастаахпар аахпытым. Оччолорго аҕам ааҕа сылдьара, онно интэриэһиргээбитим. Бу кинигэ олоҕу, айылҕаны таптыырга үөрэтэр. “Сааскы кэми” мин биэстэ-алтата хаттаан аахпытым. Аахтаҕым аайы саҥаттан саҥаны булабын. Бу арамаан олус дириҥ ис хоһоонноох.
Үйэлэр тухары өлбөөдүйбэт айымньы
Ирина Неустроева, үлэ бэтэрээнэ, Амма улууһун Бөтүҥ сэлиэнньэтин олохтооҕо:
— Сөбүлүүр айымньым – “Сааскы кэм”. Сааһым тухары ыанньыксыттаан кэллим. Бэйэм куруук олохтоох бибилэтиэкэҕэ сылдьабын, кинигэ ааҕарбын туохтааҕар да ордоробун.
Мин Николай Мординов-Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” арамаанын бастаан оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, ол кэннэ 1976 сыллаахха Болугурга ыанньыксыттыы тахсан баран аахпытым. Ол кэннэ хаста да төхтүрүйэн туран аахпыттааҕым. Олус сөбүлүүр айымньым, ааптар саха олоҕун-дьаһаҕын, майгытын олус бэркэ арыйбыт дии саныыбын. Быйыл норуодунай суруйааччыбыт Амма Аччыгыйа биир улуу айымньытын 75 сыла эбит. Оҕо аймах, ыччат хайаан да ааҕыах, төрүттэрбит үгэстэрин, олохторун-дьаһахтарын бу айымньыттан билиэх тустаах.
Саха литературатын бастыҥ айымньыта
Аркадий Яковлев, тырахтарыыс, Амма, Сатаҕай:
— Сааһым тухары Сатаҕайга Т.С. Лукин аатынан холкуоска тырахтарыыстаатым, куруук үлэ үөһүгэр сылдьабын, иллэҥ буоллум эрэ, кинигэ үрдүгэр түһэбин. 86 саастаах аҕам оҕонньор Сэмэн Сэмэнэбис эмиэ кинигэтэ суох сатаммат.
“Сааскы кэм” арамааны хаста да аахпытым. Аан бастаан 70-с сылларга аахпытым. Бу арамаан саха литературатыгар инники күөҥҥэ туруон турар. Саха сиригэр сэбиэскэй былаас киириитин, норуот көхтөөх, өйө-санаата туруктаах буоларын көрдөрөр. Бастакы чааһыгар саха төрүт үгэстэрэ, олоҕо-дьаһаҕа олус бэркэ ойууланар. Арамааны кэлин хаста да аахпытым, ол аайы бэйэбэр саҥаттан саҥаны арыйан иһэбин.
Саха улуу суруйааччыларын айымньыларын аахпыт киһи саха тылын кэрэтин, сүмэтин иҥэринэ сылдьар, тыла-өһө ситэр, баай буолар. Онон, кэнчээри ыччаппыт, сахалыы ааҕыҥ, саха итэҕэлин, сиэрин-туомун билиҥ-көрүҥ диэн баҕа санаабын этэбин.
Бэчээккэ бэлэмнээтэ Сайыына КЛАРОВА