Аны үс ыйынан өрөспүүбүлүкэ өрүстэрэ муус болгуоларыттан босхолонон барыахтара. Күнү-дьылы билгэлээччилэр сорох сирдэринэн муус харыыта үөскүөҕүн билгэлииллэрин таһынан, ордук хоту оройуоннарга хаар нуорматтан элбэҕин этэллэр. Дьэ, быйыл быһыы-майгы хайдах буолуоҕай? Сааскы халааҥҥа бэлэмнэнии үлэтэ хаһааҥҥыттан ыытыллар? Бу туһунан Уу ресурсаларын федеральнай ааҕыныстыбатын Өлүөнэ тардыытынааҕы ууга управлениетын салайааччытын эбээһинэһин толорооччу Петр Аргунову кытары кэпсэттибит.
– Петр Михайлович, билиҥҥи туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ быһыы-майгы хайдаҕый? Өрүстэргэ муус төһө халыҥаата?
– Дьокуускайдааҕы күнү-дьылы билгэлиир киин чахчыларынан көрдөххө, Өлүөнэ өрүскэ Ньүүйэ сэлиэнньэтин, Покровскай куорат аттынан, Алдан уонна Бүлүү өрүстэр алын тардыыларын аахсыбатахха, өрүс мууһа сорох сиринэн нуорматтан 10-40 см халыҥ. Тохсунньу 20 күнүнээҕи туругунан, Алдан, Амма, Өлөөн, Халыма итиэннэ Өлүөнэ, Дьааҥы өрүстэр икки учаастактарынан хаар саппааһа элбэх (ыйдааҕы нуорматтан 100-200%).
Ыам ыйын барыллаан көрдөххө, Дьааҥы, хоту, хотугулуу арҕаа уонна соҕуруу оройуоннары аахсыбатахха, ыйдааҕы температура нуормаҕа эппиэттиир. Оттон ити ааттаталаабыт оройуоннарбар 1 кыраадыһынан нуорматтан намыһах буолар сабаҕаланар. Маны таһынан, хаар, инчэҕэй хаар, ардах өрөспүүбүлүкэ үгүс оройуоннарыгар түһүөҕүн билгэлииллэр.
Муус харыыта Өлүөнэ өрүскэ Ленскэй, Нам, Кэбээйи улуустарынан, Дьокуускай таһынан үөскүөн сөп. Оттон Алдаҥҥа Уус Алданынан, Халымаҕа Дьааҥы уонна Орто Халыма улуустарын сиринэн. Санатан эттэххэ, бу этитэлээбит учаастактарбар муус халыҥа нуорматтан 20-30 см үрдүк.
Биһиги үлэбит сааскы өттүгэр ураты туспатык көстөр буолуохтаах. Сааскы халаан биһиги үлэбитигэр ураты болҕомтону ылар. Урут биһиги сааскы халаан диэн тылы үгүстүк туттар буоллахпытына, аны сайыҥҥы, күһүҥҥү халааннар диэн өйдөбүллэр үөскээтилэр. Кэнники сылларга сааскы халаан ааспытын кэннэ, сайыҥҥы, күһүҥҥү халааннар моһуоктуур буоллулар. Өрүс эстэн, устан ааһар кэмигэр халаан уутун хоромньута суох аһарыыга аҥаардас балтараа ый курдук үлэлиибит.
– Таҥара сэрэҕи сөбүлүүр дииллэринии, кэлиҥҥи сылларга харыы үөскүүр сирдэринэн мууһу эрбээһин, хараардыы үлэлэрэ эрдэттэн ыытыллар буоллулар. Онон Өлүөнэ мууһа этэҥҥэ ааһар. Быйыл төһө кээмэйдээх үлэ ыытыллаары турарый?
– Мууһу кэбирэтии үлэлэрин 2006 сылтан, Арассыыйа Ыксаллаах быһыыга-майгыга министиэристибэтин института бигэргэппит ньымаларынан туһанан ыытабыт. Быйыл «Ленарегионводхоз» тэрилтэ мууһу кэбирэтии үлэлэрин Саха сирин 8 оройуонугар ыытыаҕа. Маннык кэбирэтии үлэлэрэ Өлүөнэ уонна Халыма курдук улахан өрүстэр харыы тахсар 46 сиринэн ыытыллыаҕа. Ол курдук хараардыы үлэтэ – 39 учаастакка, 486 гектарга, эрбээһин – 7 учаастакка, 41 км оҥоһуллуоҕа. Мантан Өлүөнэ өрүскэ 37 учаастагынан уонна Халымаҕа 9 сиринэн. Уопсайа 21,688 мөлүйүөн солкуобайдаах үлэ ыытыллыахтаах.
– Петр Михайлович, кэлиҥҥи кэмҥэ өрүс биэрэгэ сиҥнэн түһүүтэ элбээтэ. Бу кыһалҕаны сыллата бырабыыталыстыба отчуотун кэмигэр өрүс кытыытынан олорооччу нэһилиэктэр күүскэ туруорсан эрэллэр. Ыраата барбакка, Дьокуускайы кытта ыаллаһа олорор Хатас бөһүөлэгин аҕалыахха. Биһиги эрэдээксийэбитигэр Хатас олохтоохторо бу туһунан суруйан тураллар. Хатаска биэрэк сиҥнэн тиэргэни аҥаарыттан ордугун сотон ылан, дьиэ муннугар тиийбит түгэнэ үгүс диэн. Биэрэги бөҕөргөтүүгэ туох үлэ ыытыллар?
– Биһиги ирбэт тоҥноох тыйыс айылҕалаах сиргэ олоробут, глобальнай сылыйыы буолан, сорох сиринэн сир сиҥниитэ, биэрэктэргэ аһаҕас муустар тахсыылара аһара элбээтэ. Итини биһиги үгүстүк Бүлүү, Алдан, Халыма сүнньүгэр көрөбүт. Биһиги управлениебыт Ленскэйгэ улахан хоромньулаах халаан содула буолбут кэмигэр – 2001 сыллаахха тэриллибитэ. Бу улахан алдьатыылаах халаан кэнниттэн, Саха сиригэр уу куттала баара болҕомтоҕо ылыллыбыта. Дьэ бу кэнниттэн ууттан харыстыыр даамбалары тутуу саҕаламмыта. Улахан даамбалар Ленскэй, Өлүөхүмэ, Дьокуускай куораттарга, Ытык Күөл сэлиэнньэтигэр тутуллубуттара. Уопсайа 60 км уһуннаах инженернэй-харыстыыр быһыттар. Маны таһынан Алдан, Амма, Халыма, Дьааҥы өрүстэрин биэрэгэ бөҕөргөтүллүбүттэрэ.
Билигин Өлүөнэ өрүскэ Аллараа Бэстээх аннынан биэрэги бөҕөргөтүү үлэтэ ыытыллар. Манна 2,6 килэмиэтирдээх сиринэн үлэ ыытыллар. Тутуу үлэтэ 2017 сылтан саҕаламмыта. 350 мөлүйүөн солкуобайдаах үбүлээһин көрүллүбүтэ. Баараҕай тутуу бу сайын бүтүөхтээх.
Кыра өрүстэринэн эмиэ үлэ ыытыллар. Холобур, Аччалаан, Толоон, Сордоҥноох, Синньигэс, Атах, Сииттэ, Таатта, Хадаайы уонна да атын өрүстэр түгэҕэ дириҥэтиллибиттэрэ, биэрэктэрэ бөҕөргөтүллүбүттэрэ. 2007 сылтан саҕалаан 2020 сылга диэри уопсайа 200 км сиргэ ыраастааһын, дириҥэтии үлэлэрэ ыытыллыбыта.
Оттон Хатас уонна Пригороднай туһунан этэр буоллахха, 2007–2010 сылларга бырайыак оҥоһуллан бэлэмнэниллибитэ эрээри, Москва экспиэртэрэ бигэргэппэтэхтэрэ. Билигин Дьокуускай куорат 2021-2023 сыллардааҕы бүддьүөтүгэр бырайыак симиэтэтин оҥорууга үп-харчы көрүллүбүт. Манна икки сыл бырайыагы оҥорууга, оттон үһүс сылыгар эспэртиисэни ааһыыга барыаҕа. Оттон бу кэнниттэн биирдэ, туох-баар докумуоннара ситтэҕинэ, биһиэхэ кэлэллэр. Салгыы докумуоннары үөрэтэн баран, Москваҕа сөбүлэһиигэ ыытабыт. Федеральнай үп-харчы докумуон барыта силигэ сиппитин кэннэ биирдэ көрүллүөн сөп. Ити биирэ. Иккиһинэн, кыттыгас үбүлээһин харчыта, ол эбэтэр 8 бырыһыана өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр сүктэриллэр.
– Петр Михайлович, дьэ сотору кэминэн эһиги управлениеҕытыгар саамай түбүктээх күннэр үүнээри тураллар. Мууспут этэҥҥэ ааһан, нэһилиэнньэҕэ улахан хоромньуну аҕалбатын эрэ диэххэ.