Өйүүн Өрөспүүбүлүкэбит күнүн бэлиэтиибит!
Саха саарыннара, өркөн өйдөөхтөрө сирдэрэ-уоттара Нуучча судаарыстыбатыгар холбонуоҕуттан, ол аата XVII үйэттэн, бэйэни салайыныыны туруорсубуттарын билэбит. Маһары Баһыакап, Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап Арассыыйа ыраахтааҕыларыгар тиийэн, бэйэни салайыныыга көрүүлэрин билиһиннэрбиттэрин архыып докумуоннара кэпсииллэр.
Кинилэр эрэмньилэрин XIX — ХХ үйэлэр ыпсыыларыгар Дүпсүн улууһун үөрэхтээҕэ Василий Никифоров-Күлүмнүүр салҕаабыта. Оччотооҕу саха интеллигенциятын лидерэ 1906 сыллаахха «Сахалар сойуустарын» уонна 1912 с. Туспа-урдус сахалар, 1917 с. Сахалар уонна бааһынайдар сийиэстэрин тэрийсибитэ, 1917 с. Саха уобалаһынааҕы земскэй управатын тэрийэн салайбыта. Кинини сэргэ Учредительнай мунньахха Саха уобалаһын дьокутаатынан талыллыбыт Гавриил Ксенофонтов, Федералистар үлэһит союзтара баартыйа бэрэссэдээтэлэ Алексей Широких, автономияны туруорсан «саагыбары тэрийиигэ» буруйдаммыт Роман Оросин, 1922 сыллаахха тэриллибит Быстах кэмнээх Саха уобалаһынааҕы норуот салалтатын (ВЯОНУ) бэрэссэдээтэлэ Георгий Ефимов, конфедералистар баартыйаларын генеральнай сэкирэтээрэ Павел Ксенофонтов курдук саха саарыннара норуоттарыгар автономия туһунан санааны иитиэхтээбиттэрэ, суверенитекка сирдээбиттэрэ.
Автономия туһунан өй-санаа саха интеллигенциятыгар Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ сабыдыалынан ордук күүһүрбүтэ. Ол курдук, 1917 сыл муус устарыгар Дьокуускайга ыытыллыбыт сахалар уонна бааһынайдар сийиэстэригэр эдэркээн Максим Аммосов сахалар бэйэлэрин бэйэлэрэ быһаарынар бырааптарын туһунан тыл эппитэ. Ол туһунан доҕоро Платон Ойуунускай бэлиэтээһинэ баарын устуоруктар ыйаллар.
Оттон саха автономиятын туһунан олохтоох кэпсэтиилэр сэбиэскэй былаас туругуруутун утаа саҕаламмыттара. Г.Г. Колесов, Г.В. Ксенофонтов уо.д.а. национальнай интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ 1920 сыл кулун тутарыгар Иркутскайга буолбут Саха сиригэр анаммыт мунньахха “национальнай” итиэннэ “култуурунай-национальнай” автономия туһунан санааларын билиһиннэрбиттэрин билэбит. 1920 сыл ахсынньытыгар Сэбиэттэр Бүттүүн Арассыыйатааҕы VIII сийиэстэрин дэлэгээттэрэ С.М. Аржаков, Г.С. Ефимов, В.Д. Виленскай Наркомнацка саха автономията тэриллиэн сөбүн туһунан боппуруоһу туруора сылдьыбыттара.
1921 сыл кулун тутарыгар Москваҕа буолбут хомуньуус баартыйа Х-с сийиэһэ саха судаарыстыбаннаһын төрүттэниитигэр уһулуччу оруолламмыта. Сийиэс национальнай боппуруос инники соруктарын туһунан уурааҕа Саха сирэ өрөспүүбүлүкэ статуһун салгыы туруорсуутугар бигэ тирэх буолбута. Сийиэс үлэтигэр кыттыыны ылбыт Максим Аммосов, Платон Ойуунускай Наркомнац уонна Сиббюро көрүүлэригэр Саха сиригэр автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун биэрэри туруорсубуттара. Онно Сиббюро чилиэннэрин аҥардара саха эдэр бассабыыктарын этиилэрин националистическай халыйыылааҕынан ааҕан, саарбахтаабыт буоллаҕына, 1921 сыл ыам ыйыгар Иосиф Сталин салайан ыыппыт Наркомнац коллегията Степан Аржаков “Саха уобалаһын автономиятын туһунан” диэн дакылаатын дьүүллэһэн баран, Саха сиригэр автономияны биэрэр итиэннэ уобалас үлэлээн иитиллээччилэрин бэрэстэбиитэллэрин сийиэһин тэрийэн ыытар туһунан быһаарыы ылыммыта.
Ол эрээри бэл Дьокуускайга утары санаалаахтар бааллара. Саха сиринээҕи губбюро киэҥ ыҥырыылаах пленумугар автономияны киллэрии билиҥҥитэ эрдэтэ этиллибитэ. Онуоха уобалас экэниэмикэ, култуура өттүнэн хаалыылааҕа, Японияны, Американы кытта ыаллаһа сытара сүрүн төрүөттэринэн буолбуттара. Бэл РСФСР-тан көмө тохтуоҕа диэн сэрэхэдийии баара. Аммосовтаах, Ойуунускайдаах, уо.д.а. өлүүттэн-сүтүүттэн, аччыктааһынтан-хоргуйууттан быыһаныыга суос-соҕотох суолунан саха норуотугар государственнай былаас тэриллиитэ, автономнай өрөспүүбүлүкэ быраабын ылыныы буоларын үөрэҕэ суох киэҥ маассаҕа быһаарыыларын, өйдөтүүлэрин түмүгэр утарсар санаа ахсаабыта.
1922 сыл олунньутугар ВЦИК президиума РСФСР састаабыгар Саха автономнай сэбиэскэй социалистическай өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан уурааҕын ол кэмҥэ губревком бэрэссэдээтэлэ Платон Ойуунускай уруйдуу көрсүбүтэ. Кини «Манчаары» хаһыат бэчээттэммит үлэһит норуокка ыҥырыытыгар «үс сүүс сылы мэлдьи кэҥээн-уһаан үөскээбит хара баттал Арассыыйа үлэһитин-бааһынайын күүһүнэн, кытаанах ыйааҕынан — алдьанна. Саха сирин үлэһит норуотун күүстээх көҥүлэ, өйдөөх санаата хараҥа хаайыыттан быыһанна, дьоллоох-соргулаах үтүө олоҕу оҥорорго суола аһылынна, тэҥ быраабын тутарга тилиннэ», — диэн суруйбута.
Саха патриоттарын сыралаах үлэлэрин, туруорсууларын түмүгэр 1922 сыл муус устар 27-гэр ВЦИК Саха АССР туһунан декрет таһаарбыта. Ити сыл бэс ыйыгар Ойуунускай салайааччылаах саха бастакы бырабыыталыстыбата тэриллибитэ. Итинэн саха саарыннара, үөрэхтээхтэрэ уһун үйэлэргэ туруорсубут туруорсуулар, ыра санаалара туолан, саха судаарыстыбаннаһа олохтонон, 1922 сыл ахсынньы 27 — 1923 сыл тохсунньу 19 күннэригэр ыытыллыбыт Сэбиэттэр Бүттүүн Саха сиринээҕи 1 Учредительнай сийиэстэригэр бүтэһиктээхтик бигэргэммитэ.
Роман Попов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru