Кэнтик Үөһээ Бүлүү улууһун биир ураты эйгэлээх, үлэһит, түмсүүлээх дьонноох нэһилиэгэ. Оҕо эрдэхпиттэн үчүгэй үөрэнээччилэри илдьэн көрдөрөр музейдаах (түмэл) нэһилиэк диэн өйдөбүл иҥэн хаалбыт.
Сэбиэскэй кэмҥэ бу түмэлгэ «маннык баар эбит дуу» диэн дьон сөҕөр былыргы үрүҥ көмүс симэхтэрэ, манньыаттар баалларын сөҕө истэрим. Өссө: «Тыыннаах муннук» баар. Онно бөрөҕө тиийэ иитэллэр», — диэн кэпсииллэрэ.
Кэнтик сис ыалларыттан биирдэстэринэн Афанасий Поликарпович уонна Мария Ивановна Мачаховтар буолаллар. Иккиэн учууталлар. Ону ааһан дириэктэрдээн эмиэ сылдьыбыт, нэһилиэктэрин оскуолатын тутан олорбут ытык дьон. Үлэлиир, айар-тутар саастарын үгэнигэр сылдьан, учуутал эрэ быһыытынан оҕо-аймахха таптаппыт, нэһилиэк ытыктабылын ылбыт дьон буолбатахтар. Кинилэр оскуолаларыгар өссө музей тэрийэн, нэһилиэктэрин олоҕун устуоруйатын, култууратын үйэтиппит умнуллубат үтүөлээхтэр. Мин бүгүн Мачаахаптар Исидор Барахов аатынан СӨ судаарыстыбаннаһын музейыгар үйэлэргэ хараллар икки ураты бэлэҕи оҥорбуттарыгар тохтуохпун баҕарабын.
Афанасий Поликарпович аҕата Поликарп Спиридонович Мачахов Кэнтик төрүт олохтооҕо. Кэргэнинээн Харычыаналыын биэс оҕону төрөтөн, үөрэхтээн, киһи оҕолордоохпун диэн киэн туттар дьонун иитэн таһаарбыттара. Харычыана нэһилиэк сис ыалын далбар хотуна этэ. Поликарп Спиридонович Харычыанатын өрүс уҥуор сытар ыраах Кырыкый нэһилиэгиттэн сүгүннэрэн аҕалбыт. Поликарп уҥуоҕунан миэтэрэ тоҕус уон үрдүктээх киһи эбит буоллаҕына, Харычыаната кыра, хатыҥыр кыыс кэлбит. Сэмэй, холку майгылаах, кийиит кыыһы кэнтиктэр тута сөбүлээбиттэр. Киһи киирдэҕинэ Харычыана чаанньыгар түһэр ыалдьытымсах хаһаайка эбит. Поликарп үлэһит ааттааҕа, тимиринэн да, маһынан да бэртээхэйдик уһанар эбит. Кини кэлин кадровай булчут буолбут. Оттон Харычыана нэһилиэккэ суруксуттаабыт. Былыргы дьахталлар сиэрдэринэн быыс булла да иистэнэр идэлээҕин бэлиэтииллэр. Таҥнар кыһалҕатыттан иистэнээччи ииһэ биллэн эрдэҕэ. Оттон дэгиттэр иистэнньэҥ дьахтар сиэдэрэйдээн тикпитэ ураты кэрэ, харах арахпат таҥаһа буолар буоллаҕа. Көр, Харычыана тикпит таҥаһа оннук үчүгэй буолара дииллэр. Кини кыһыҥҥы тымныыга тоҥо-хата хара тыаны кэтэр булчут кэргэнигэр сымнаҕас бэйэлээхтик имитиллибит таба тириититтэн саҥыйах, тыһыттан куруму этэрбэс тигэн, сиэл угунньалаан кэтэрдэрэ үһү. Харычыана тикпит туос иһиттэрэ тэҥнээҕин булбат сиэдэрэй буолаллар эбит. Кэнтиккэ олорор Мачаховтар сыдьааннара, сиэн кыргыттар, хос эбээлэрэ Харычыана тикпит ыаҕайаларын туппутунан аҕыйах сыллааҕыга диэри дьэдьэннии, моонньоҕоннуу бараллара үһү.
Дьэ биирдэ, түмэлбит үлэһитэ Евдокия Павловна Семенова: «Кэнтиктэн Мачаховтар музейга бэлэхтээтилэр!» — диэн тимир орону үөрэн-көтөн аҕай тиэйэн кэллэ. Көрбүппүт, саха ууһа оҥорбут, ортотунан бүк тутан хомуллар тимир ороно эбит! Илин эҥээргэ биир түмэлгэ маннык оҥоһуулаах орон баарын көрбүтүм. Оттон бу биһиги ороммут удьуор Чап уустарын оҥоһуктара буоллаҕа. Мачаахаптар аймах маннык сыаналаах бэлэҕи оҥорон, улуустарын уустарын аатырар-суолурар сурахтарын өссө чиҥэттилэр. Оттон ааспыт сайын эбээлэрэ тикпит саар ыаҕаһын бэлэхтээн үөрдүбүттэрэ! Онон Харычыана тикпит иһитэ биһиэхэ тиийэн кэлбитэ! Ыаҕас үрдүгэ 46 см., айаҕын киэҥэ эмиэ 46 см. Ыаҕайа икки хос кэтит туостан тигиллибит. Ортотунан үс сиринэн талах курдаах (ии). Саамай ортоку ии синньигэс талаҕынан, үөһээ уонна аллараа иилэр биирдии модьу, иккилии синньигэс талаҕынан оҥоһуллубуттар. Айаҕын кыйа биир модьу талахтан ии тигэн баран икки өттүттэн синньигэс талаҕынан эргитэн, тигэн, киэргэтэн биэрбит. Кыл ситиинэн иистэммит. Сиигэ наһаа үчүгэй. Тэбис-тэҥ ураһа, сытыары хабарҕа, иилэҕэс ии бэйэтэ ойуу-дьарҕаа буолан көстөллөр. Биир сиринэн маҥан, кугас кыл ситиилэринэн хатыллыбыт быалаах.
Былыргылар ыаҕаһы хас да көрүҥҥэ араараллара. Саар ыаҕаһы томторҕолоох ыаҕас диэн эмиэ ааттыыллара. Томторҕото диэн иитин ааттыыллар. Аны бу ыаҕас 15 лиитэрэттэн ордук истээх буолар эбит. Биһиги ыаҕаспыт айаҕар 3 иилээх, ортотунан 8 иилээх! Өссө Сылгы ыаҕаһа диэн саар ыаҕас курдук эмиэ сиэдэрэй тигиилээх ытык иһит буолара үһү. Биэ үүтүн мунньарга анаан тиктэр иһиттэрэ эбит. Аны, быалаах буолар. Дьэ онтуката ураты сиэдэрэй, көнтөс курдук хатыылаах, эбэтэр халыҥ гына өрүү буолар эбит. Өссө балыгы, үүт аһы туттарга аналлаах кыллаах ыаҕас, талахтаах ыаҕас диэни тиктэллэр эбит.
Түмэлгэ бэлэхтэммит ыаҕаспыт хатан эрэр эрээри, ситиилэрэ уоттуйбакка бүүс-бүтүн сылдьаллар. Манна олорор оҕону уган кэбистэххэ олох да көстүө суох курдук! Олоҥхобут ыһыаҕар аныгы дьахталлар тикпит саар ыаҕастара баар буолара буоллар диэн күүтэбит.
Светлана Копыленко,
Харбалаах, Үөһээ Бүлүү.