“Саха сирэ” хаһыат ахсынньы 12 күнүнээҕи нүөмэригэр “Хайдах олороҕут, сааһырбыт кыргыттар” диэн төбөлөөх ыстатыйаны ааҕан, оччотооҕу эдэр сааспын санаан кэллим.
edersaas.ru
Мин эмиэ эдэр сааһым 70-с сыллар бүтүүлэригэр ааспыт буолан, “Эдэр коммунист” хаһыакка тиһигин быспакка тахсар ити ыстатыйалары мунньар, анал альбомҥа сыһыарар этим. Тоҕо мунньубутум эбитэ буолла? Бука, оччолорго, хорсун санаалар аһаҕастык этиллибиттэрин, киэҥ кэпсэтии тахсыбытын сэҥээрэн буолуо.
Оттон бу ыстатыйа мин ааспыт олоҕум алҕастарын, сыралҕан бааспын таарыйдар да, манна хаттаан бэчээттэммит оччотооҕу суруктар ис хоһоонноругар билиҥҥи көрүүлэрбин этиэхпин баҕардым. Баҕар, аныгы дьоҥҥо туһалаарай диэн. Чуолаан, сааһыра барбыт кыргыттар элбииллэригэр кыргыттар бэйэлэрэ буруйдаахтар дуу диэхпин баҕарабын. Чэ, баҕар өһүргэниэххит, оччоҕо санааҕытын хорсуннук суруйан, кэпсэтиини таһаарыҥ.
БЭЛЭМҤЭ ЭРЭ БЭРТ БУОЛУМАҤ
Биир сурукка этиллэринэн, кыргыттар барахсаттар дьиҥнээх таптал эрэ кэллэҕинэ, кэргэн тахсыам диэн суруйаллара наһаа хайҕаллаах эбит. Урут, үчүгэй кинигэлэр, киинэлэр сабыдыалларынан ыраас тапталы, “маҥан аттаах Үрүҥ Уоланы” күүтэр этибит. Оттон билигин ити тыл “принц в джипе” диэн буолбут курдук көрөбүн. Сорох аныгы кыргыттар тапталы инники күөҥҥэ туппаттар. Кэргэн тахсыахтаах киһитэ дьиэлээх-уоттаах, массыыналаах, даачалаах, үчүгэй хамнастаах буолуон баҕараллар. Биллэн турар, ити барыта аныгы олох көстүүтэ. Соҕотох уол ити баайы барытын мунньунуор диэри элбэх сыл ааһар. Таптыыр кыыһын туһугар умса-төннө түһэр. Оттон кыыһа уола байарын кэтэһэ сылдьан, кураанаҕы кууһуон эмиэ сөп. Ол кэриэтэ, ыал буолан баран, икки киһи күүһүнэн элбэҕи ситиһиэххэ сөп буоллаҕа. Онон, кыргыттар, бэлэмҥэ эрэ бэрт буолумаҥ, “отонноотоххо оҥоойук туолар” диэн бэргэн этиини кытары сөбүлэһиҥ. Баайга-дуолга эрэ дураһыйбакка, чахчы таптыыр киһигитин кытары олоххутун оҥостуҥ.
САЛАЙАР ҮЛЭҔЭ ЭР ДЬОММУТ СЫРЫТТЫННАР
Биир кырдьа барбыт кыыс үлэҕэ үтүрүйтэрэн, олохпун оҥостубакка хааллым диэн муҥатыйан суруйаахтаабыт. Ити көстүү билигин өссө сытыырхайда быһыылаах.
Аныгы кыргыттар бары үөрэхтэннилэр, Арассыыйа араас куораттарыгар, омук сирдэригэр тахсан үлэлииллэр. “Карьерабытын оҥостубакка, ыал буолан оонньуу сылдьыахпыт дуо?” дииллэрин элбэхтик истэн сонньуйабын. Хамнастаах эрэ үлэҕэ үлэлиэхтэрин баҕараллар, булбут миэстэлэрин былдьатымаары, кэргэн тахсыбаттар. Эгэ, оҕолонон олорор, иэримэ дьиэ эйэҕэс ийэтэ буолар туһунан саныахтара дуо?
Дьиҥэр, айылҕа биэрбит аналынан, күүстээх аҥаар тапталын организмнара да эрэйээхтиир буоллаҕа. Ол иһин, быстах көрсүһүүлэринэн, көссүүнү кытта таҕылы ханнарыынан муҥурданаллар.
Кыргыттарым барахсаттар, төһө да үлэ миэстэтэ күндүтүн иһин, бастатан туран, дьахтар аналын билиҥ диэхпин баҕарабын.
Үлэ — үлэнэн. Билигин олорон санаатахпына, мин да үлэ бөҕөтүн үмүрүппүтүм, дьиэ кэргэним иккис былааҥҥа турбута. Ол сылдьан, оҕолорбун иитиигэ мүччү туппутум элбэх, кэргэммэр болҕомтом тиийбэккэ, атын дьахтарга иирэ сылдьыбыт кэмнэрдээҕэ. Билигин төһө да бииргэ олорбуппут иһин, үлтүрүйбүт иһити сыбаан да туһата суох. Оҕолор, аны билигин сиэннэр эрэ тустарыгар олорбута буолабыт быһыылаах. Бу олоххо туох барыта бэйэтэ бириэмэлээх, дьахтар оҕолонор сааһыгар оҕо төрөтөн, доруобай оҕону иитэн таһаарыахтаах. Ол күндү кэми мүччү тутумаҥ. Салайар үлэҕэ эр дьоннорбут сырыттыннар, миэстэҕитин хата кинилэргэ туран биэриҥ. Дьахтар киһи үлэттэн буолбакка, дьиэ кэргэниттэн дьоллонуохтаах дии саныыбын.
ЭР КИҺИ – ПЛАСТИЛИН?
Аны биир кыыс: “Мэлдьи арыгы сытынан аҥылыйа сылдьар киһиэхэ кэргэн тахсыам кэриэтэ, соҕотоҕун олорбутум ордук. Арыгыһыт киһи оҕото төрүөн инниттэн түҥнэри төлкөлөнөр”, — диэн быһа-бааччы этиилээх суругун ааҕан баран, толкуйга түстүм. Барахсан эмиэ да сөпкө этэр, эмиэ даҕаны…
Эдэр киһи үксүгэр уолҕамдьы буолар. Этэргэ дылы, биир күн ат уорҕатыгар, биир күн ат өрөҕөтүгэр. Ол арыгы сытынан аҥылыйар киһини хайдах эрэ бырастыы гынан, сууйан-тараан, киһилии сыһыанынан күндүлээн, маанытык тутан, биир санаанан олордоххо, баҕар, кини да «күөх моҕойтон» аккаастанаарай? Мин санаабар, эр киһи хайа да сааһыгар дьахтар сылаас сыһыаныгар, өйөбүлүгэр наадыйар. Биир дьүөгэм: “Эр киһи диэн пластилин. Ол пластилины сатаан сыбыахха, сыһыары тутуохха сөп”, — диэбиттээҕин бастаан наһаа улаханнык саҥарда дуу дии санаабыттааҕым. Билигин көрө сылдьарбынан, ол дьүөгэм арыгыга ылларан, олоҕун алдьата сыспыт киһитин кытары кимнээҕэр үчүгэйдик олорор. Эр киһи туох баар кистэнэ сылдьыбыт талаана арыллан, дэриэбинэҕэ хайҕалга сылдьар ыаллар. Ити барыта дьахтар сатабылыттан, кини кэргэнин үчүгэй суолга туруорар баҕатыттан. Онон, кыргыттаар, бэйэҕит эрэ иннигитин көрүнүмэҥ. Эр киһини көннөрөр суолтан куттанымаҥ. Таптааҥ, кэргэн тахсыҥ, сирэ-тала сылдьан, сааһырбыт кыргыттар ахсааннарыгар кииримэҥ.
Итинтэн сиэттэрэн биири санаан кэллим. Биир сайын дойдум ыһыаҕар бара сылдьыбытым. Онно киэһэ, арай, ностальжи-үҥкүү буолла. Үҥкүүгэ ыччаттар да элбэхтэр этэ, бары наһаа култуурунайдар, ис киирбэхтэр, үөрэ-көтө үҥкүүлүү сылдьаллар. Кинилэр ортолоругар биир да итирик да, холуочук да уол көстүбэт. Көрүөххэ олус үчүгэй. Арай, ол астына аҕай сырыттахпытына, үҥкүүлүүр былаһаакка таһыгар баар мастар быыстарыттан тиэрэ-маара дайбаммыт эр дьон тахсан кэллилэр. Көрбүтүм, бэйэм дьонум эбит, ол эбэтэр биһиги көлүөнэ дьоно, билигин номнуо сааһырбыт дьон. “Арыгы көҥүл атыыланар кэмигэр улааппыт уолаттар кыдьыктарын бырахпатахтар, кэмэ оннук этэ…”, — диэн алы гыныахпын баҕардым, аһынным. Тоҕо диэтэххэ, кинилэри көннөрөр биир дьахтар көстүбэтэх муҥа дуу дии санаатым. Эбэтэр эр дьоннорун харыстаабатахтар?
* * *
Мин, олоҕу олорбут киһи, аныгы кыргыттарга баҕа санаам кылгастык итинник. Саха сирин олохтоохторун ахсаанын биир мөлүйүөҥҥэ тириэрдээхпит диэн сорук турбута. Ол эрээри, дьыала ахсааныгар буолбатах. Кылаабынайа, бириэмэни сүтэрбэккэ, олоҕу сыаналаан, эдэр сааска кэргэн тахсыахха, доруобай ыччаты төрөтүөххэ буоллаҕа. Арҕаа дойдулартан кэлэр куһаҕан кэмэлдьи элбэҕин барытын көрө-билэ сылдьабыт. Онно бэриммэккэ, сахабытын түһэн биэрбэккэ, саха диэн омук чулуу кыргыттарынан, уолаттарынан күүстээх дэтэр курдук, олохпутун сиэрдээхтик оҥостуоҕуҥ.
“Саха сирэ”, edersaas.ru сайтка анаан Мария ФИЛИППОВА