Саҥа сыл (дьыл) бырааһынньыга – дьиэ кэргэн бырааһынньыга. Төһө даҕаны сылтан-сыл кыралаан уларыйыылар киирдэллэр, билиҥҥи кэм тыына билиннэр, сүрүннээн оҕо сааспыт бырааһынньыгар тэҥнии, төрөппүттэрбититтэн олохсуйбут үгэстэрбитин тута сылдьабыт. Бу үгэстэр хаһан хайдах үөскээбиттэрин билэҕит дуо?
Харыйаны хаһааҥҥыттан туруораллар?
Саҥа сыллааҕы (дьыллааҕы) харыйаны киэргэтэр үгэс Германияттан кэлбитэ биллэр. Ньиэмэс уларытыыны киллэрээччитэ Мартин Лютер аан маҥнай киэргэппитэ диэн үһүйээн баар. Ол курдук, 1513 сыллаахха Ороһуоспалаан баран дьиэтигэр кэлэн иһэн, халлааҥҥа сүүһүнэн кутуллубут сулустары сонургуу көрбүт, мэктиэтигэр мастар үөһээҥҥи сабарайдара сулуһунан симэммит кэриэтэ эбиттэр. Дьиэтигэр кэлэн түргэн үлүгэрдик остуолга харыйа туруорбут уонна тулатыгар чүмэчилэри уурталаабыт, онтон саамай төбөтүгэр, Иисус төрүүр хаспаҕын ыйбыт Вифлеемскай сулус өйдөбүлүгэр, сулус оҥорон иилбит.
XVII үйэ иккис аҥаарыгар Германия, Швейцария ыаллара Ороһуоспа сандалытын сэбирдэхтээх маһынан эрэ буолбакка, мутукчалаах маһынан киэргэтэр буолбуттар.
Маҥнай оонньуур саҕа кээмэйдээх харыйалар эбит. Олору кэмпиэти, дьаабылаканы кытта дьиэ өһүөтүгэр ыйыыллар эбит, кэлин дьиэ ортотугар улахан харыйаны туруоран киэргэтэр буолбуттар.
Онтон Арассыыйаҕа бу үгэһи Петр I аҕалбыта диэн этэллэр. Ороһуоспаҕа ньиэмэс доҕотторугар ыалдьыттыы сылдьан харыйа эрээри, туорахтарын оннугар дьаабылакалаах, кэмпиэттэрдээх ураты маһы бэлиэтии көрбүт. Ыраахтааҕы буолан баран, үрдүк култууралаах Европаҕа курдук Саҥа сылы (дьылы) бэлиэтиир туһунан ыйаах таһаарбыт.
Тоҕо мандарин, оливье, сампаан?
Ким этэн кэбиспитэй, Саҥа сыл маанылаах сандалытыгар хайаан даҕаны оливье салаат, мандарин, сампаан баар буолуохтаах диэн? Ол устуоруйата маннык эбит.
Арассыыйаҕа оливьены көннөрү бырааһынньыктарга атын салааттартан чорбоппот эбит буоллахпытына, Саҥа дьыллааҕы остуолга ураты миэстэни ылар. Ыраахтааҕы саҕана бу бүлүүдэни барбах эрэстэрээннэргэ эрэ биэрэллэр итиэннэ манна искэҕи, рагы, куруппааскы сымыытын, ураты амтаны биэрээри соус эбэллэр эбит. Тотоойу буоларын туһугар хортуоппуй уонна моркуоп куталлар. Оччолорго бу бородуукталары булар күчүмэҕэй. Ол иһин бородуукталарын сыл саамай мааны остуолун киэргэтээри хаһааналлара үһү. Онон билиҥҥи биһиги бэлэмниир, сэбиэскэй кэмтэн кэлбит оливьебыт кэмчилиир соруктаах (экономвариант) бүлүүдэ диэххэ сөп. Оччолорго оннооҕор кэнсиэрбэлэммит горуох дьипписиит этэ диэн бэлиэтииллэр. Эт, муора деликатестарын оннугар халбаһыны кутар буолбуттар.
Мандарин дэҥ кэриэтэ көстөр фрукта этэ. Ситэрин кэтэһиннэрэн, биһиги дойдубутугар хаһан аҕалыахтарыгар диэри, маҕаһыыннарга сыл бүтүүтэ тахсара үһү. Экзотическай фрукта ураты миэстэни ылар эбит. Ол эрээри, биһиги курдук тымныы дойдуга букатын хойут тиэрдэр буолбуттар. Ону ол диэбэккэ, кыһыҥҥы бырааһынньыкка мандарины остуолбутугар уурабыт.
Арассыыйаҕа Саҥа сылы көрсө сампааны иһэр үгэс, сампааны соҕотох үтүө утаҕынан билинэр дворянскай бөлөхтөн (дворянское сословие) кэлбитэ диэн ааттыыллар. Кылгас кэм иһигэр туох баар банкеттарга барытыгар иһэр буолбуттар. Оттон сампааннаах курустаал бакааллары охсуһуннарар муоданы Александр II киллэрбит. Манна даҕатан эттэххэ, биһиги дойдутубутугар, төһө сымыйата-кырдьыга биллибэт эрээри, сампаан сыллааҕы саппааһын 45 бырыһыанын Саҥа сылы көрсөр бырааһынньыкка иһэллэр диэн этэллэр.
Саҥа дьыллааҕы биэрии
Аны тото-хана аһаабыт дьон сиэринэн остуол тула олорон салгыы кэпсэтэбит эбэтэр сымнаҕас дьыбааҥҥа сытан эрэн “Голубой огонек” көрөбүт. Бу – Саҥа сыл эмиэ солбуллубат үгэһэ курдук өйдөбүллээх.
“Голубой огонек” муусука-аралдьытар биэрии ССРС Киин тэлэбиидэнньэтигэр 1962-1985 сылларга тахсыбыт. Маҥнай өрөбүл аайы көстөр эбит, кэлин бырааһынньыктарга, өрөбүл күннэргэ эрэ көрдөрөр буолбуттар. Биэриигэ опера, балет, оперетта, цииркэ, норуот уонна эстрада муусукатын биллиилээх сэбиэскэй толорооччуллара кытталлара. Ыҥырыылаах ыалдьыттарынан космонавт Юрий Гагарин курдук биллэр-көстөр, улахан өҥөлөөх дьон кэлэллэрэ.
1964 сылтан “Голубой огонегу” саҥа сыл үүнэр түүнүгэр эрэ таһааран, Саҥа дьыллааҕы күүтүүлээх-кэтэһиилээх үтүө үгэһигэр кубулуталлар. Итиэннэ Эргэ саҥа дьылга эмиэ хатылыыллар.
«Ирония судьбы, или С легким паром»
Тэлэбиидэнньэ биэриилэрин салҕаатахха, “Ирония судьбы, или С легким паром” Саҥа сыл бырааһынньыгын умнуллубат киинэтэ. Режиссер Эльдар Рязанов икки сиэрийэлээх сэбиэскэй киинэтин 1975 сыллаахха уһулбуттара уонна 1976 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр көрдөрбүттэрэ. Быйыл номнуо 46-с сылын таҕыста.
Хаарчаана уонна Тымныы Оҕонньор
Саҥа сыл сүрүн дьоруойдара – Тымныы оҕонньор уонна Хаарчаана. Тымныы Оҕонньор уобараһын толкуйдуурга славян остуруйа аҥаардаах фольклора төрүт буолбута биллэр. Сырдык күөхтүҥү, халлаан күөх, кыһыл эбэтэр маҥан саҥыйахтаах, уһун бытыктаах, илиитигэр торуоскалаах, хаатыҥкалаах диэн өйдөбүл иҥпит. Барбах үс аттаах сыарҕанан көтүтэр. Өрүү сиэн кыыһын Харчаананы кытта сылдьар.
Онтон Хаарчаана уобараһа нуучча литэрэтиирэтиттэн төрүттээх. Ол курдук, Александр Афанасьев хомуйбут норуот остуоруйаларыгар, оҕото суох оҕонньордоох эмээхсин Снегурочка эбэтэр Снегурушка диэн кыыс оҕону хаартан оҥорон таһаарбыттара. Александр Островскай “Снегурочка” диэн пьесатыгар, хаар кыыс Тымныы уонна Саас оҕолоругар кубулуйбутун суруйбута. Костроматтан тэйиччитэ суох Щелыково сэлиэнньэни Хаарчаана төрөөбүт сиринэн мээнэҕэ ааттаабатахтар эбит. Ол курдук, Александр Островскай түмэл-уһаайбата манна баар. Онтон Тымныы Оҕонньор төрөөбүт сирэ – Улуу Устюг (Великий Устюг).
Бэлэмнээтэ Людмила ПОПОВА, edersaas.ru
Хаартыска: ethnomir.ru