Бу сыл бүтүүтүгэр тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларын элбэх уларыйыы таарыйда. Бастатан туран, сылгыһыттар ортолоругар буойуна туһунан мөккүөр тахсыбыта. Иккиһинэн, сүөһү тутааччыларга саҥа субсидия көрүллүбүтэ эмиэ салгыны хамсатта. Бу сокуон ис барылын туһунан эттэххэ, маннык.
УЛАРЫЙЫЫЛАР ТУСТАРЫНАН
Бу сыл тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларыгар көмө быһыытынан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 2 миллиард 800 мөлүйүөн солкуобайы көрбүт буоллахтарына, кэлэр сылга бу суума
4 миллиард буолуохтаах. Ол аата, ааспыт сыллааҕар, бүддьүөт мөлүйүөн икки сүүһүнэн улаатыахтаах. Бу харчыны тыырарга өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын иһиттэн уларытар саҥа механизмнар киирдилэр.
Ол курдук, тус көмө хаһаайыстыбалаах (ЛПХ) дьон ыанар ынаҕын хас биирдии төбөтүгэр 35 тыһыынча солкуобай көрүллүөҕэ. Ол оннугар итинник хаһаайыстыбалаахтар субсидияны ылар түгэннэригэр, үүттэрин уон солкуобайтан саҕалаан туттарыахтарын сөп. Үүт сыанатын тутааччылары кытта бэйэлэрэ быһаарыахтаахтар. Оттон тэрээһиннээх уонна бааһынай хаһаайыстыбалар үүттэрин 60 солкуобайга туттарар кыахтаныахтара. Тус көмө хаһаайыстыбалаах киһи өскөтүн, субсидияны ылбаппын диир буоллаҕына, бааһынай хаһаайыстыбаҕа кубулуйан, эбэтэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбаҕа чилиэн буолан, үүтүн 60 солкуобайга туттарыан сөп.
Онон, билигин хаһаайыстыбалаах дьон ынахтарын ахсааныттан көрөн, үчүгэйдик толкуйдаан, ырыҥалаан быһаарыныы ылыныахтаахтар: тус көмө хаһаайыстыбата буоламмын, субсидияны туһанабын, эбэтэр, саҥа сыананан үүт туттарабын диэтэҕинэ, бааһынай хаһаайыстыба буолар.
Бу харчы көмө быһыытынан бэриллэр буолан, сокуон этэринэн, туһаммыт киһи хайаан да туохха туттубутун отчуоттуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, бу субсидия тыа хаһаайыстыбатыгар эрэ туттуллуохтаах: хотон тутуутугар, саҥардыллыытыгар, тыа хаһаайыстыбатын кыылларын атыылаһарга, окко, сүөһү аһылыгар, «Меркурий» систиэмэ төлөбүрүгэр. Онно хас биирдии чиэгэ, төлөөбүтүн эбэтэр өҥөнөн туһаммытын туоһулуур кумааҕылар баар буолаллара булгуччулаах. Аны туран, чааһынай киһи 2,5 гектартан элбэх учаастактаах буоллаҕына, нолуогун бэйэтэ төлүүр диэн өссө биир сүрүн бэлиэ баар.
Мунаахсыйыы элбэх — быһаарар үлэ ирдэнэр
Тыа дьонун саамай долгутар боппуруос – отчуоту туттарыы. Анатолий Семенович Бурнашев, Уус Алдан улууһун Кэптэни сэлиэнньэтин бааһынай хаһаайыстыбалааҕа, “холобур, биһиги дэриэбинэбитигэр бу сокуон ис тутулун билигин да өйдөөбөккө сылдьар киһи элбэх” диэн этэр:
— Дэриэбинэҕэ бу уларыйыы туһунан кэпсэтии, ырытыһыы бөҕө буолбута. Ол түмүгэр, биэс ынахтаах дьоҥҥо саамай табыгастаах диэн санааҕа кэллибит. Холобур, бу киһи биэс ынаҕар 175 тыһыынчаны ылар. Оттон үүтүн 50 солкуобайга туттардаҕына, хайдах даҕаны 175 тыһыынчаны ылбат. Онон кинилэргэ барыстаах.
Бу сууманы бэйэбитигэр туттубаппыт диэн мунаахсыйаллар. Ону таһынан, билигин дэриэбинэҕэ үксүн саастаах дьон сүөһүнү тутар. Бастаан утаа «һуй-һай» буолан, субсидияны ылан туһаныахтара. Ол кэнниттэн, сатаан отчуоттаабакка, дьыалатын-куолутун оҥорбокко, моһуоктаныахтарын сөп. Холобур, билиҥҥиттэн чиэктэргин миэхэ биэр диир дьоннор бааллар. Дьиҥэ, миэхэ бэйэбэр наада буоллаҕа дии.
Онон, сокуон ис тутулун тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ боростуой тылынан тыа дьонугар быһаарыахтарын, сырдатыы үлэтин ыытыахтарын наада.Тэлэбиисэргэ олус уустуктук быһаараллар.
Оттон биһиги, бааһынай хаһаайыстыбалаахтар үүт сыаната үрдүүрүн эмиэ үөрэ иһиттибит. Бу иннинэ 45 солкуобайга туттаран, үлэлээн кэлбиппит. 60 солкуобай буолара бэрт бөҕө буоллаҕа дии.
Мин үс сыллааҕыта бэйэм кыра бырагыраама курдук олохтуу сылдьыбытым. Саас саҥа төрөөбүт ньирэйдэри баҕалаах дьоҥҥо биэрэбин. Холобур, уон ньиэрэйи ылаллар. Кинилэр сайын устата аһатан улаатыннараллар, кыстаталлар. Ол кэнниттэн аҥаарын, ол эбэтэр биэс ньирэйи миэхэ төнүннэрэллэр. Бу саҥа саҕалыыр эдэр дьоҥҥо бэрт ньыма этэ, — диэн Анатолий Семенович төлөпүөнүнэн кэпсээтэ.
Сиһилии быһааран биэриэхпит
СӨ Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Владимирович Афанасьев дьон бүтэһиктээхтик быһаарынар кэмэ кэллэ диэн этэр:
— Аҕыйах сылынан бу субсидия социальнай төлөбүр курдук оҥоһуллуоҕа. Оттон социальнай төлөбүрдэргэ сокуон быһыытынан отчуот ирдэммэт. Уонна бу төлөбүр Үлэ министиэристибэтин нөҥүө тыырыллыаҕа.
— Василий Владимирович, холобур, аҥаардас сүөһү иитиитинэн айах ииттинэн олорор ыал субсидиятын окко, тиэхиньикэҕэ бараатаҕына, кини дьиэ кэргэнэ туох харчыга олороруй? Үүтү кини уон солкуобайга туттарар буоллаҕына…
— Сүөһү иитиитэ сүрүн дохуота буоллаҕына, бааһынай хаһаайыстыбаҕа кубулуйан, эбэтэр тэрээһиннээх хаһаайыстыба чилиэнэ буолан, үүтүн 60 солкуобайга туттарар. Ол үүт уонна эт харчытыттан дохуоттанар. Оттон холобур, учуутал дуу, быраас дуу бэйэтэ сииригэр сүөһү ииттинэр буоллаҕына, хас ынах ахсын 35 тыһыынча ылан кэҥэттинэр, сүөһүтүн иитэр ороскуотун сабынар. Ол эрээри, бу субсидия быһыытынан бэриллэр буолан, хайаан да отчуоттаныахтаах.
— Отчуот ис-иһигэр киирдэххэ, эмиэ күчүмэҕэйдэрдээх. Холобур, чааһынай киһи бэйэтин тыраахтарынан тиэйбитин хайдах отчуоттууруй?
— Ол хайдах да отчуоттаммат. Оттон арай ыаллыы олорор киһитэ, эбэтэр тыраахтардаах дэриэбинэтин киһитэ өҥө курдук тиэйэн биэрдэҕинэ, илиинэн суруллубут араспыыска уонна дуогабар оҥорсуохтарын сөп. Мин маннык киһиэхэ бачча харчыга оппун тиэйтэрдим диэн.
— Оччоҕо улуустарга тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрэ кумааҕы үлэтигэр көмүллүүһүктэр…
— Ол диэн кыһалҕа аҥаара эрэ буоллаҕа дии. Аны субсидияны туһанан баран, сатаан отчуоттаабакка, тиийбэт сууматын төттөрү биэрии үлэтэ баар буолуо, сууттаһыы о.д.а. Ол иһин, ЗУМ нөҥүө онлайн да буоллун, илэ көрсөн да кэпсэтэн, биһиги улуустарга, нэһилиэктэргэ сырдатыы үлэтин ыытабыт. Ол кэнниттэн улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ нэһилиэктэрин дьонугар быһааран биэриэхтээхтэр.
Бу күннэргэ сокуон бэрээдэгэ тахсыаҕа. Онно өссө ырылхайдык быһааран биэриэхпит.
Виктория Бястинова