Кырдьаҕас “Кыым”-тан саҕалаан “Саха сирэ” хаһыат эрэдээксийэтигэр уһуннук бииргэ үлэлээбит аҕа табаарыһым Иван Ксенофонтов-Силиги Чурапчы улууһун “Саҥа олох” хаһыата төрүттэммитэ 90 сылынан ахтыы-ыстатыйа суруйан киллэрэрбэр көрдөспүтүн быһа гыммакка, баар-суох баайбын – быыллаах кумааҕыбын сөхсүтэн, сырдатарга быһаарынным. Төһөтүн даҕаны иһин, отут сыллаах айар үлэм түөрт төгүрүк сылын атаарбыт тэрилтэм буоллаҕа.
БЫЛЫРГЫ БЫЫҺЫН СЭГЭТТЭХХЭ
Элбэх киһи Чурапчы хаһыатын хара ааныттан “Саҥа олох” диэн ааттаах курдук өйдүүр. Эбэтэр эдэрдэр хомуньуустары, сэбиэттэри эспит кэнниттэн уларыппыт буолуохтаахтар дии саныыллар. Иккиэннэрэ – сыыһа. БСК (б) П Чурапчы оройуонунааҕы кэмитиэтин, оройуон ситэриилээх кэмитиэтин уонна Саха АССР Идэлээх сойууһун Чурапчытааҕы салаатын уорганын “Сэссэлиисимэ суола” диэн сүрэхтээбиттэрэ. Ол тоҕото өйдөнөр: дойду үрдүнэн кылаассабай охсуһуу сытыырхайан, тыҥаан турар кэмэ этэ. Чуолаан, Саха сиригэр тыа дьонун холкуостарга киллэрии тохтор кутталламмыта. Онон кулаахтары (сэниэ, кыанар дьону) кылаас быһыытынан эһии, тыа хаһаайыстыбатыгар холбоһуктааһыны ыытыы бастакы уочараттаах уталытыллыбат сорук быһыытынан турбута.
Хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ 1931 с. алтынньы 15 күнүгэр 2 тыһ. ахсаанынан бэчээттэнэн тахсыбыта. Биэс күҥҥэ биирдэ тахсара. Амма, Таатта, Аллан Төрдүн (Уус Алдан) оройуоннарыгар тарҕанара. Ол кэмҥэ тыа сириттэн икки эрэ сиргэ – Бүлүү сүнньүгэр Бүлүү куоракка уонна илин эҥээргэ Чурапчыга типография арыйан үлэлэтэр кыах тосхойбута. Онон саха тыллаах бастакы оройуон хаһыата Чурапчыга түөрэҕин түһэрбитэ диирбит дьиҥ баар чахчыга олоҕурар. Латыынныы алпаабытынан бэчээттэнэрэ. Онтон 1940 сылтан сыыйа кириллицаҕа, нуучча алпаабытыгар көһүү саҕаламмыта. Ол курдук, ити сыл олунньутуттан хаһыат “Sessueliisime suola” диэн аата “Социализм суола” диэн суруллар буолбута. Бастакы ыйдарга хаһыат сорох матырыйааллара латыынныы, үксэ нууччалыы талыллан-таҥыллан тахсыбыттара.
Нууччалыыга көһүү хаһыат тас көстүүтүн тупсарбыта эрээри, саха тылыгар нуучча дорҕооннорун киллэрии, чуолаан киирии тыллары кэлтэйдии нууччалыы суруйары модьуйуу саха тылыгар дорҕоон дьүөрэлэһиитин сокуонун үрэйбитэ. Холобур, “стена газеталарын редактордарын времяттан времятыгар отчеттатан алын печать үлэтигэр көмөнү күүһүрдүөххэ” диэн этииттэн киһи сонньуйар даҕаны, күлүөх санаата даҕаны кэлэр. Хаһыат саха дьонун ааҕарга-суруйарга үөрэппит оруолун намтаппакка туран, саха тылыгар сөптөөх сурук-бичик, таба суруйуу нуормалара олохтонуохтарыгар диэри нууччатымсытыы халыҥ араҥа кыра үөрэхтээх кэмигэр улахан бутууру таһаарбытын бэлиэтиир сиэрдээх.
Хаһыат – ааспыт олохпут сиэркилэтэ. БСК (б) П Киин Кэмитиэтин 1940 сыл от ыйын 13 күнүгэр “Оройуоннардааҕы хаһыаттар тустарынан” уурааҕар “оройуон хаһыата сүрүннээн оробуочайдар уонна тыа сирин кэрэспэдьиэннэрин, баартыйа уонна сэбиэскэй актыып матырыйаалларыттан, ону тэҥэ үлэлээн иитиллээччилэр суруктарыттан таҥыллыахтааҕар… онон сиэттэрэн, оройуоннар хаһыаттарын хамнастаах үлэһиттэригэр гонорар төлөбүрүн тиһигин тохтоторго, штаттары сарбыйарга” ыйыы биэрбитэ. Оччолорго Чурапчы хаһыатын эрэдээксийэтэ үһүөйэх үлэһиттээҕэ. Онон кими да “сарбыйар” сылтах көстүбэтэҕэ эрээри, суруйар кыахтарын хааччахтаабыта, илиилэрин-атахтарын баайбыта. Маннык сыһыан 1957 с. диэри салҕанан барбыта.
Дьэ, онтон Никита Хрущев бөдөҥсүтүү бэлиитикэтинэн үлүһүйбүт кэмэ тиийэн кэлбитэ. Чурапчытааҕы территориальнай-производственнай управление тэриллэн, Чурапчы, Амма, Таатта оройуоннарын уонна “Уус Маайа” сопхуоһу хабан үлэлиир буолбута. Итиэннэ ССКП Саха уобаластааҕы кэмитиэтин уонна Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин кытта “Саҥа олох” диэн төрдүттэн саҥалыы тэриллибит хаһыаты 1962 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр 3600 ахсаанынан таһаарбыттара. Хаһыат нэдиэлэҕэ үстэ түөртүү балаһанан бэчээттэнэр буолбута. Эрэдээксийэ 11 айар уонна 4 тэхиньиичэскэй үлэһиттээҕэ. Ону таһынан типографияҕа 20-тэн тахса киһи үлэлиирэ. Эрэдээктэринэн Таатта хаһыатын уһуннук салайбыт К.Я. Колесов ананан үлэлээбитэ. Холбоһуктаах
хаһыат Хрущев былаастан туоратыллыбытын кэнниттэн уһаабатаҕа: 1965 с. ыам ыйын 22 күнүгэр 50-с нүөмэринэн тохтообута. Онтон ыла кубулуйбакка, биир оройуон (улуус) таһымыгар үлэлээн кэллэ.
СУРУЙААЧЧЫ БӨРҮӨТҮН СЫТЫЫЛЫЫР КЫҺАТА
Чурапчы хаһыатын суруйааччылар төрүттээбиттэрэ уонна уһун кэмҥэ үүннээн-тэһииннээн илдьэ сылдьыбыттара диир оруннаах. Хаһыат үлэтин 1931 с. саҕалыырыгар эппиэттиир сэкирэтээринэн С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин, литературнай үлэһитинэн бэйиэт Алексей Васильев-Бэрияк анаммыттара. Кинилэри кытта кэлин РСФСР үтүөлээх, САССР норуодунай артыыһа буолбут Виктор Саввин (Бродников) кэриэктэр-сэкирэтээринэн үлэтин саҕалаабыта. Сорох бэлиэтээһиннэргэ Эрилик Эристиини эрэдээктэрдэр ахсааннарыгар эмиэ киллэрэллэр. Степан Саввин-Күн Дьирибинэ бастакы эрэдээктэрдэртэн биирдэстэрэ буолара чуолкай.
Ааспыт үйэ 30-с сылларын бастакы аҥаарыгар тастан суруйар кэрэспэдьиэннэр, ол иһигэр бэйэм сабаҕалыырбынан эрэдээксийэ үлэһиттэрэ дьон итэҕэһин, олох хаалынньаҥын саралаан суруйууларыгар, ааттарын кистэнэн, хос аатынан илии баттаан таһаараллара олус элбэх этэ. Ол өскө-сааска киирбэт туһуттан ылыныллыбыт ньыма быһыылаах. Таас Чаҕылыкаан, Ыччат Соноҕос, Күүгүнүүрэп, Тулаайах, Сэнньэли кэннилэригэр айар-суруйар дьоҕурдаах дьон тураллара сэрэйиллэр. “Дь. Дь.” диэн кытта баттыыллар эбит. Дьуон Дьаҥылы буолуо дуо? Сэрии иннинэ үөһэ ааттаталаабыт суруйааччыларым сэргэ Чурапчыга олоро сылдьыбыт Таллан Бүрэ, Г.И.Егоров-Биилин, олохтоох ыччаттар Г.Макаров-Түөйэлээхэп (кэлин Дьуон Дьаҥылы буолбут), М.Доҕордуурап-Миисэ Баҕаарыскай, Алексей Бродников уо.д.а. хоһоонунан-кэпсээнинэн эрэ муҥурдаммакка, фельетон, сатира киэбин туһанан кириитикэлээннэр, хаһыат дьоҥҥо-сэргэҕэ дьайар күүһүн үрдэппиттэрэ.
Оройуон хаһыата сэрии, көһөрүү сылларыгар лаппа мөлтүү сылдьан баран, сэрии кэнниттэн Дьуон Дьаҥылы, Алексей Бродников, Михаил Доҕордуурап, Иван Федосеев-Доосо суруйан көмөлөһөннөр, хаһыат үлэтэ урукку чөлүгэр түһэн барбытын туһунан кырдьаҕас суруналыыстар махтанан ахтыбыттара баар. М. Доҕордуурап 30-с сыллартан “Кыым” уонна “Эдэр бассабыык” хаһыаттарга инструктор, “Социализм суола” хаһыакка литературнай үлэһит быһыытынан көмөтө муҥура суох. Василий Протодьяконов-Кулантай, Николай Заболоцкай-Чысхаан эмиэ кыттыгастаахтар. А.Бродников эрэдээктэри солбуйааччыга тиийэ үлэлии сылдьыбыта. Арыый кэлиҥҥилэртэн “Өрүстэр кирбиилэрэ” арамаан ааптара Василий Яковлев даҕаны эрэдээксийэни тумнубат этэ. Уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэртэн бастакынан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буолбут, саха литературатыгар детектив жанрын киллэрбит Михаил Попов аатын ахтар тоҕоостоох. С.Ф. Софронов-Феоктист Софронов, Е.Е. Сивцев-Георгий Сивцев, Д.Д. Эверстов-Дмитрий Диринскэй отделлар сэбиэдиссэйдэринэн үлэлээн-хамнаан ааспыттара. Ити курдук бөрүөтүн аан маҥнай Чурапчы хаһыатын кыһатыгар сытыылаабыт суруйааччы хара баһаам. Сорохторун үһүс түһүмэххэ ааттаталыам.
УЛУУС ХАҺЫАТЫГАР ХАТАРЫЛЛЫБЫТЫМ
Мин “Кыым” хаһыакка биир сыл үлэлээппин кытта, эрэдээксийэм Янаев баһылыктаах путчистар ыҥырыыларын таһаарбытыгар буруйданан, эһиллэр ыйаахтаммыта. Үлэм киниискэтигэр “Уволен по ст. 33 ч. I КЗоТ РСФСР в связи с ликвидацией редакции общественно-политической газеты “Кыым”” диэн ырылыччы суруйан баран, үрүҥ кумааҕыны туттаран кэбиспиттэрэ. Ол 1991 сыл алтынньы 28 күнүгэр этэ. Ити күн “Саҥа олох” хаһыакка кэрэспэдьиэнинэн үлэҕэ ылыллыбытым. Хаһыат эрэдээктэрэ Петр Попов “Кыым”-тан тиийбит эдэр суруналыыһы, төһө да “бэлитиичэскэй буруйдааҕым” иһин, тоҕо эрэ кэтэмэҕэйдээбэккэ, кэбэҕэстик сөбүлэспитэ.
Ол кистэлэҥэ – Петр Иннокентьевич хаһыакка “эрэдээктэр холуоҥкатыгар” билиммитин курдук, “суруйар дьон лаппа сааһырбыттарыгар” сытар буолуохтаах. Мин кэлиэм иннинэ аҕай сытыы суруйууларынан улуус хаһыатын сэргэхсиппит үөлээннээхтэрим Борис Павлов, Лена Унарова-Леонтьева, университекка бииргэ үөрэммит кыыһым Людмила Олесова (кэлин Ноговицына) үлэлээн ааспыттара. Кырдьык, эрэдээксийэ сорох айар үлэһиттэрэ аҕамсыйа баран эрэллэрэ: эппиэттиир сэкирэтээр Иннокентий Семенович Окоемов, сурук салаатын сэбиэдиссэйэ Степан Осипович Алексеев, кэриэктэр Семен Романович Данилов (“Роман Данилов” диэн илии баттыыр суруйааччы) биир көлүөнэ дьон этилэр. Оттон култуура салаатын сэбиэдиссэйэ, хоп курдук хоһоонньут Мария Николаевна Сидорова, тыа хаһаайыстыбатын салаатын сэбиэдиссэйэ Светлана Семеновна
Смирникова, кэрэспэдьиэн, кэлин норуот суруйааччытыгар тиийэ тыыллан-хабыллан турбут С.А.Попов-Сэмэн Тумат үлэлиир-хамныыр саастарын үгэнигэр сылдьаллара. Кинилэр бары бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат майгылаах, суруйаллара биир оннук ураты суоллаах суруналыыстар этилэр.
Чурапчы “Саҥа олох” хаһыатыгар олохпут укулаата тосту уларыйар кэмигэр түбэһэ кэлбитим. Сопхуостар эстэн эрэллэрэ, оройкуом оннугар дьаһалта тэриллибитэ. Чахчы саҥа олох саҕаламмыта. Ону “Үөһэ – былаас былдьаһыыта, аллара – былыттаах халлаан”, “Мөккүөр”, “Таба суолу тутуспуккут!” – диэтилэр”, “Уопсай, кэтэх диэн арахсыбакка”, “Баайы дьон бас билиэхтээх”, “Бааһына хаһаайына – бааһынай”, “Кыһыл хаалтыстыын арахсыы” диэн бэлиэтээһиннэрим кэрэһилииллэр. Айылҕа харыстабылыгар “Бүлүүгэ тэҥнээх иэдээн биһиэхэ эмиэ баар”, “Алаас сир үйэтэ кылгас”, “Арбаҕастаах да абыраабат буолбут алаастар”, салалта үлэтин итэҕэһигэр-быһаҕаһыгар “Сытыган хортуоппуй уонна сатамматах дуоһунас”, “Кураанаҕы куустарыыттан – дьиҥнээх өйөбүлү оҥорууга”, “Абырах эрэ абырыыра буолуо”, о.д.а. суруйууларым суолталарын сүтэрэ иликтэр. Улуус кыра бөһүөлэктэрин Түөйэ, Төлөй, Хахыйах, Кындал инники дьылҕаларыгар социологическай ырытыылары оҥорбуппун элбэх ааҕааччы сэҥээрбитэ. Төлөй биир кырдьаҕаһа: “Оннооҕор улуу ССРС үрэлиннэ, ол биһиги кыракый Төлөйбүт арахсара кэпсээн буолуо дуо?” – диэбит тыллара сойо илигинэ Төлөй Муҥудайтан туспа баран, былыргытын курдук нэһилиэк статустаммыта.
Мин суруналыыс килиэбин сиэбит бастакы сылбар төһө даҕаны “Кыым” кырдьаҕастарын такайыыларын аастарбын, сиикэрикпин билинэр этим. “Саҥа олоххо” – тыа сиригэр үлэ дьонун ортотугар олох дьиҥнээх оскуолатын ааһан, хатарыллан тахсыбытым. Ол иһин бииргэ үлэлээбит аҕа табаарыстарбар үйэм-сааһым тухары махталлаахпын.
Василий НИКИФОРОВ,
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,
СӨ бэчээтин уонна тыатын хаһаайыстыбатын туйгуннара,
СӨ Суруналыыстыка эйгэтигэр В.В. Никифоров-Күлүмнүүр аатынан
судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата.