«Чөл сэлиэнньэ – өрөспүүбүлүкэ сайдыытын төрүтэ» диэн «төгүрүк остуолу» «Саха сирэ» хаһыат ахсынньы 22 күнүгэр, Максим Аммосов төрөөбүт күнүгэр, тэрийэн ыытта.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 103 нэһилиэнньэлээх пуун бэйэтин сиригэр-уотугар арыгылаах бородууксуйаны атыылааһыны тохтотто. Ол иһин, бу нэһилиэктэр баһылыктара «төгүрүк остуолга» бэйэлэрин үөрүйэхтэрин атастастылар уонна арыгыны кистээн атыылааһыны хайдах бопсор, дьон өйүн-санаатын уларытар, чөл олоххо ыҥырар суоллары дьүүллэстилэр. Кистэл буолбатах, бэл чөл олохтоох нэһилиэнньэлэргэ кистээн атыылыыр туочукулар уруккуттан да бааллар. Сорох нэһилиэктэргэ туочукулар ахсааннара өссө эбиллибитэ болҕомтоҕо ылыллар. Улуус баһылыктара кистээн атыылыыр биирдиилэн дьону, предпринимателлары аҕаһас кэпсэтиигэ ыҥыран, сүбэлэһэллэр, сырдатыы үлэтин ыыталлар.
Чокуур Гаврильев, «Саха сирэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ:
— Соторутааҕыта өрөспүүбүлүкэҕэ өссө 11 нэһилиэнньэлээх пуун арыгыны атыылыыртан аккаастанна. Ити үчүгэй. Ол эрээри, дьон санаата, толкуйа араас. Ол туһунан аһаҕастык кэпсэтээри бүгүн эһигини ыҥырдыбыт.
Матвей Лыткин, СӨ Госалкогольконтроль управлениетын салайааччы:
— Саха сиригэр 103 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа арыгы атыытын бобор туһунан сокуоннар таҕыстылар. Нэһилиэнньэлээх пууннарга улахан хамсааһын тахсан эрэриттэн СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) дьокутааттара бэйэлэрэ да соһуйаллар. 2015 с. арыгы атыылааһынын бопсубут нэһилиэктэр баһылыктарын сойууһа тэриллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Алексей Пинигин анаммыта.
Алексей Пинигин, Нам улууһун Хатырык с. баһылыга:
— Биһиги СӨ бырабыыталыстыбатын дьаһалынан 2011 с. чөл олох тирэх пууна буолбуппут. Онно тирэҕирэн, нэһилиэнньэни кытары сүбэлэһэн, хас биирдии киһи тус санаатын истэн баран, нэһилиэкпитигэр арыгы атыыланыытын букатын бобор туһунан быһаарыы ылыммыппыт. Нэһилиэнньэ 90 бырыһыана сөбүлэҥин биллэрбитин учуоттаан, арыгы атыылыыр тэрилтэлэри боппуппут. Онон, 2016 сыл саҥатыгар 19 нэһилиэктэн 13 нэһилиэккэ арыгы олох атыыламмат. Биэс нэһилиэк өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылынан олорор. Аҥардас бобуунан, хааччахтааһынынан эрэ муҥурдаммакка, дьон өйө-санаата чөл буоларыгар уопсастыбаннас барыта түмсэн үлэлиэхтээх.
Роман Федоров, Горнай улууһун Атамай с. баһылыга:
— Биллэрин курдук, кыра нэһилиэктэргэ участковай ыстаата көрүллүбэт. Онон ыарахаттары көрсөр этибит. Билигин участковай баар буолла, үлэ күүскэ баран эрэр, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар. Хомойуох иһин, ким даҕаны «бу киһи арыгы атыылаата» диэн кэлэн сайабылыанньа суруйбат. Дьиҥэр, кимнээх атыылыыллара билиннэ да, биһиги кинилэри кытары үлэ ыытабыт, кэпсэтэбит, участковайга биллэрэбит.
Дария Назарова, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хара с. баһылыга:
— Арыгы маркеттара нэһилиэктэн тэйиччи туруохтаахтар диэн буолбута. Пиибэни арыгыны кытары тэҥниир сокуон эмиэ көмөлөстө. Нэһилиэкпитигэр пиибэ да, арыгы да атыыламмат буолан, дьон-сэргэ олоҕо тупсубутун, ыччат өйө-санаата ырааһырбытын көрө сылдьар буоламмыт, биһиги уонна дьокутааттарбыт күүскэ утарсаннар арыгы атыылааһынын бобор сокуону ылыммыппыт. «Төһө да боппуккут иһин, улуус киинин Майа с. кытта сыттана сытаҕыт. Онон, дьоҥҥут онтон баран көҥүл атыылаһан иһэр буоллахтара», – дииллэр. Оннук буолбатах! Киһи бэйэтиттэн тутулуктаах.
Николай Гаврильев диэн эдэр уол көмөлөһөөччүлээхпин. Олох суолуттан туораары гыммыт дьону кытары күүскэ үлэлэһэн, кинилэргэ үлэ миэстэтин булан, араас хайысхалаах быстах үлэлэргэ сыһыаран үлэлэтэр. Ол түмүгэр көнө суолга үктэммит киһи элбээтэ. Сайын аайы нэһилиэкпитигэр аһаҕас халлаан анныгар сүүрбэччэ тренажеры туруорабыт. Оҕолор төрөппүттэрин кытары кэлэн дьарыктаналлар. Ити эмиэ чөл олоххо сирдиир үлэ көрүҥэ.
Майя Галактионова, СӨ Ыччат министиэристибэтин исписэлииһэ:
— Өрөспүүбүлүкэҕэ 62 тирэх киин үлэлиир. 2000 сылтан сыл аайы түөртүү тирэх пуун эбиллэр. Маннык нэһилиэктэр дьон сынньалаҥын тэрийэллэригэр, социальнай эбийиэктэри, спорт саалаларын, стадионнары туталларыгар, чөл олоххо тардыһарга усулуобуйа тэрийэллэригэр ирдэбиллэр бааллар. Онон, тирэх киин буоларга биһиги министиэристибэбитигэр сайабылыанньа ыыталлар. Ону үөрэтэн-ырытан баран, куонкурус түмүгүн таһаарабыт. Кыайбыт нэһилиэктэргэ СӨ бырабыыталыстыбатын уурааҕынан түөрт хайысханан 250 тыһыынчалаах грант бэриллэр. Үчүгэй үлэлээх тирэх пууннартан сорохторун ааттаатахха, Дьабыыл уонна Бэс Күөл нэһилиэннэлээх пууннара буолаллар. Кинилэр нэһилиэктэригэр киирдэххинэ, тирэх киинэ буолаллара тута хараххар быраҕыллар.
Сергей Сергучев: Мэҥэ Хаҥалас улууһун Дьабыыл с. баһылыга:
— Нэһилиэнньэҕэ чөл олоҕу тарҕатыы үлэтин төрөппүттэрим Елизавета уонна Иннокентий Неустроевтар өссө 1995 сылтан саҕалаабыттара. Кинилэр үлэлиир кэмнэригэр бастаан нэһилиэккэ, түөлбэ олохтоохторугар, үөрэнээччилэргэ өйдөтүү үлэтэ саҕаламмыта. Кэнники сылларга буруйу оҥоруу тахсыбата, биһигини ыҥыраллара суоҕун кэриэтэ. Нэһилиэк тэрилтэлэрэ бырааһынньыктары арыгыта суох ыыталлара үгэскэ кубулуйда.
Мин санаабар, чугас сытар нэһилиэктэрбит эмиэ биһиги холобурбутун ылыналлара буоллар, үлэбит өссө ситиһиилээх буолуо этэ.
Зоя Башарина, филологическай наука доктора, чөл олоҕу сырдатааччы:
— Арыгыны боптубут да, барыс киириэ суоҕа диэн сыыһа саныыллар. Төттөрүтүн, арыгыны атыылаабат маҕаһыыннарга киирэр барыстара 2-3 төгүл үрдээтэ. Тоҕо диэтэххэ, нэһилиэнньэҕэ чахчы наадалаах табаары атыылыыр буоллулар.
Денис Уваров, 2-с Малдьаҕар нэһилиэгин баһылыга:
— Биһиэхэ бу иннинэ үс маҕаһыыҥҥа арыгыны, пиибэни аһаҕастык атыылыы олорбуттара. «Төгүрүк остуолу» тэрийэн, нэһилиэк инники сайдыытын көрөн, сөбүлэһэн баран, атыыны бобор туһунан биир санааҕа кэлбиппит. 1700 киһи олороруттан 87 бырыһыана атыылааһыны утары куоластаабыта, бэйэм предпринимателлары кытары биир-биир олорон кэпсэппитим. Өйөөбүттэригэр махтанабын.
Икки туочука баара. Анал хамыыһыйа маҕаһыыннарынан, туочукуларынан, уустук олохтоох дьиэ кэргэттэри кэрийэн бэрэбиэркэ оҥорор. Ол түмүгүнэн биир туочуканы саптыбыт. Кинилэргэ ыстараабы (1500 солк. ыстараап) үрдэтэр туһунан боппуруоһу көтөҕө сылдьабыт. Ыстараабы 10 тыһыынчаттан саҕалаатахха, ким кистээн атыылыы сатыай?
Василий Алексеев, Уус Алдан улууһун Бороҕон с. баһылыга:
— Дьон өйө-санаата тосту уларыйда. Урукку курдук уулуссаҕа таах хаама сылдьар дьон суох. Биирдиилээн дьон баар буолуон сөп. Ол аата үлэ түмүгэ.
Өрөспүүбүлүкэҕэ улахан үлэни Матвей Лыткин ыыта сылдьар. Урукку сылларга холоотоххо, билигин олох атын олох кэллэ.
Сардана Гермогенова, Хаҥалас улууһун Уулаах Аан баһылыгын солбуйааччы:
— Биһиги Дьокуускайтан да, Покровскайтан да чугас сытабыт. 2013 с. арыгыны атыылааһыны олох боппуппут. Биир да маҕаһыыҥҥа пиибэ, арыгы атыыламмат. Ити кэнниттэн биир кэмҥэ эмискэ 7-8 тиийэ ахсааннаах туочукалар үөскээн хаалбыттара. Кимнээх атыылыылларын бары билэн олороллор эрээри, эппэттэр, үҥсүбэттэр. Онон туочукулары сабарга сокуонунан көрүллэр туох эрэ күүстээх үлэ ыытыллара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Карл Башарин, наука доктора, профессор:
— Чөл олохтоох нэһилиэк буоларгытынан киэн туттуҥ. Нэһилиэккэ киирэр сирдэргитигэр, оскуола, кулууп, дьаһалта дьиэлэрин таһыгар улахан баннердарда ыйааҥ, кыбыстымаҥ. Ити улахан суолталаах. Оччоҕо дьон эһиги холобургутун батыһыа.
Валерий Филиппов, Хара нэһилиэгин дьокутаата:
— Үлэ 1975 сылтан саҕаламмыта. Бүдүрүйбүт дьону кытта бииргэ үлэлиибит. Арыгылааһын – социальнай ыарыы дииллэр эрээри, дьон санаата улаханнык уларыйан, уопсай хамсааһын таҕыста. Ол эрээри, кэккэ итэҕэстэр бааллар. Холобур, биир да салайааччы арыгыны иһиэ суохтаах. Уопсастыбаннас син үлэлиир курдук да, ситэтэ суох курдук. Нэһилиэк түмсүүлэрэ бары түмсэн үлэлиэхтээхтэр.
Радислав Катаков, Мугудай «Сарыал» уопсастыбаннай түмсүү салайааччыта:
— Биһиги сыалбыт-сорукпут чөл олоҕу сырдатыы уонна тарҕатыы. Киһи киһини кытары кэпсэтэригэр психолог буолуон наада, хас биирдии киһи атын киһиэхэ үтүө холобур буолуон наада. Улууспутугар 48 киһи арыгыттан аккаастанарын ситистибит.
«Трезвая Якутия» хамсааһын салайааччытын солбуйааччы Матрена Ядрихинская «Саҥа дьылы арыгыта суох көрсөбүт» диэн акцияны социальнай ситимнэргэ ыыталларын туһунан кэпсээтэ уонна өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕун бу сонун акцияҕа кыттыһарга ыҥырда.
«Төгүрүк остуолга» Алексей Пинигин: «Ил Дархаммыт ыйааҕар олоҕуран, Духуобунас министиэристибэтэ дьон өйө-санаата уһуктарыгар, ис туруга чөл буоларыгар нэһилиэк олохтоохторун, түөлбэни кытары быһаччы үлэни ыытара наада. Нэһилиэкпитигэр анал бырайыак оҥоро сылдьабыт. Бырайыак быһыытынан, нэһилиэнньэни барытын хабан туран, тыл күүһэ, санаа күүһэ, киһитийии уо.д.а. хайысхаларынан үлэлиэхпит. Ити өрүттэри дьоҥҥо үчүгэйдик өйдөтө иликпитинэ, биһиги үлэбитигэр мэһэйдэр баар буола туруохтара», – диэн этиитэ арыгыны бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар атыылаабат чөл олохтоох нэһилиэктэр холобурдара батыһааччылардааҕар буолуоҕар уонна түмсүүлээх буоллахпытына, ханнык да ыарахаттары туоруохпутугар эрэли сахта.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru