Орто, аҕа саастаах көлүөнэттэн “Саҥа дьыл умнуллубат өйдөбүлэ тугуй?” диэн ыйыттахха, бука, тыаттан саҥа кэрдэн киллэриллибит харыйа, таҥас мөһөөччүк иһигэр угуллубут минньигэс сыттаах дьаабылыка итиэннэ Саҥа дьыллааҕы аккырыыкка диэҕэ. Оттон XXI үйэҕэ эҕэрдэ тыллардаах буоcтанан аккырыыкка, сурук ыыталлар дуо?
Харахпар “Саха сирэ” хаһыат көстөр
1990-с сылларга бэйэ-бэйэтигэр бэрт кичэллээхтик угуллубут көтөх муҥунан хаһыаты тутаат, маҥнай “Саха сирэ” хаһыат сирэйин тарбахпыт иминэн бигээн аккырыыкка дуу, сурук дуу баарын-суоҕун бэрэбиэркэлээн көрөрбүт. Оччолорго “Саха сирэ” хаһыат күннэтэ тахсар итиэннэ кээмэйэ улахан буолан, кыра хаһыаттары, сурунааллары онно суулуу угаллара. Аккырыыкка, сурук туттахпытына, биһиги саҕа дьоллоох дьон суохха дылы буолара.
Билигин даҕаны…
Билигин, интэриниэт хото киирбит үйэтигэр Саҥа дьылга аккырыыкканан эҕэрдэлэһэллэр, сурук суруйсаллар дуо? Маны билээри, Нам улууһун буостатын Тумуллааҕы салаатын тарбахха баттанар уопуттаах почтальона Вера Винокурованы кытта кэпсэттибит.
Вера Константиновна кэлиҥҥи уонча сыл, киирбит корреспонденцияны тарҕатаары, нэдиэлэҕэ иккитэ биэстии-алталыы килэмиэтири эт атаҕынан хаамар. Бырааһынньыктарга эҕэрдэ аккырыыккалар, суруктар син киирэллэр диэн этэр. Саҥа дьыллааҕылар номнуо сэтинньи бүтүүтүттэн саҕаланаллар эбит.
— Мин маҥнай үлэлии кэлэрбэр билиҥҥитээҕэр быдан элбэх этэ. Дьон хаһыаты, сурунаалы даҕаны хото сурутара. Ол эрээри, букатын суох диир эмиэ табыллыбат. Билигин дьон батсаабынан, видеонан илэ көрөн олорон кэпсэтэр кыахтаах.
Саҥа дьыл кэмигэр эҕэрдэ аккырыыккалар үксүүллэр. Биллэн турар, оччотооҕу кэм аккырыыккалара, санаабар эбитэ дуу, быдан истиҥ курдуктар. Урут үксүн Тымныы Оҕонньор, Хаарчаана, толору симэммит харыйа уруһуйдаах буолара. Билигин атыыга аккырыыкка, кэмбиэр арааһа кэлэр. Дьон ылар. Илиҥҥи халандаарынан кыыл-сүөл символикалаах (холобур, оҕус уруһуйдаах) аккырыыккалар бааллар. Олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан иһэр, дизайна уларыйар.
Оттон дьон баҕа санаата урут биир халыып курдук эбит буоллаҕына, билигин эгэлгэ тыллаах эҕэрдэлэри, этиилэри суруйаллар, кимиэхэ анаан ыыталларыгар чопчу туһаайар ис хоһоонноохтор диэн бэлиэтии көрөбүн, — диэн санаатын үллэстэр.
“Бука, аныгы оҕолор буостанан суруйсубаттара буолуо ээ”, — дии санаатарбын да сэмээр ыйытылаһан көрөргө сананабын. Онуоха сэһэргэһээччим: “Буочардарыттан сабаҕалаатахха, оскуола үөрэнээччилэрэ өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи атын оскуола оҕолорун кытта суруйсаллар быһыылаах. Былырыын олус элбэх сурук кэлбитэ”, — диэн үөрэ-көтө кэпсиир.
“Биһиги оҕо эрдэхпитинэ көтөх муҥунан аккырыыкка атыылаһан, анаан-минээн олорон эрэн суруйталаан аймахтарбытыгар, доҕотторбутугар ыыталыыр этибит. Аан бастакыбын, арааһа, 5-6-с кылааска үөрэнэ сылдьан ыыттаҕым буолуо. “Бэлэм буол” хаһыат кэннигэр аадырыстар тахсаллар этэ. Онтон сөбүлээбит аадырыспытыгар суруйарбыт. Мин Брянскай уобалас оҕолорун кытта суруйсарым. Билигин хантан, сибээспит быһыннаҕа дии, суруктара даҕаны ордон хаалбатах. Бүтэһигин 80-с сылларга ыыппытым. Аккырыыкка, кэмбиэр үрдүгэр үлэлиибин эрээри, “сапожник без сапог” диэбиккэ дылы, тоҕо эрэ ыыппаппын дии”, — диир. Вера Константиновна оччотооҕу сэбиэскэй кэм бары оҕолорун курдук мааркалары, аккырыыккалары эмиэ мунньарын үөрэ ахтар.
Аккырыыкка устуоруйата
Кылгастык устуоруйаны ахтан аастахха, аккырыыкканы ыытар үгэс Великобританияттан саҕаламмыт. Британецтар күн бүгүҥҥэ диэри бу үгэстэрин илдьэ сылдьаллар, аймахтарын, доҕотторун кытта тиһигин быспакка түгэн көһүннэр эрэ эҕэрдэлэһэллэр.
Арассыыйаҕа XIX үйэ бүтүүтэ киирбитэ диэн этэллэр. Бастакы аккырыыккалары боростуой кумааҕыга мөһөөччүктээх дьиэ кэргэни уруһуйдаан оҥороллор эбит. Сыыйа кыһыҥҥы көстүүнү, оҕолору, кыыллары уруһуйдуур буолбуттар. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Саҥа дьыллааҕы аккырыыккалары ыытыы тохтуу сылдьыбыт. Ол кэнниттэн иккистээн тыын ылан, номнуо кыһыл сулустаах харыйа, остуоруйа дьоруойдара, оҕолор уруһуйдаах аккырыыккалар үөдүйэн барбыттар.
Сэрии кэмигэр аккырыыкка ураты оруоллааҕын ыйаллар. Ол курдук, сэрии толоонугар кыргыһыыга сылдьар дьон оҕолоруттан-урууларыттан сонун истэр, күүстэригэр күүс эбинэр эбиттэр.
Кырачаан Лариса аккырыыкка күүтэр
Илья Чаҕылҕан аатынан Намнааҕы алын сүһүөх оскуола 1-кы “А” кылааһын үөрэнээччитэ Лариса Ноговицына бэйэтэ толкуйдаан буоста дьааһыгын оҥорбут итиэннэ күн ахсын сурук, аккырыыкка кэтэһэр эбит.
“Ааспыт субуотаҕа харыйабытын туруордубут. Оҕолор бэйэлэрэ симээбиттэрэ. Ол кэнниттэн бастакы кылааска үөрэнэр кыыспыт Лариса оонньуур көбүөрдэри (пластина) таҥан, буоста дьааһыгын оҥорбут. Оруобуна аккырыыкка угулларыгар сөрү-сөп хайаҕастаах эбит. Сыыһалаах да буоллар, “Песмо положы почта” диэн суруйбут, харыйатын аттыгар уурбут: “Манна миэхэ аккырыыкка уонна сурук кэлиэхтээх. Ону Тымныы Оҕонньор аҕалан угуохтаах”, — диир. Оҕобуттан көһүппэтэхпин истэн, олус соһуйдум. Бука, ханнык эрэ ойуу киинэҕэ дуу, Ютубка дуу көрдөҕө буолуо диэн сабаҕалыыбын. Билэргит курдук, аныгы дьиэ кэргэҥҥэ буостанан эҕэрдэлэһии үгэһэ суох буолбута быданнаатаҕа дии. Биһиги буостабыт дьааһыгар “Саха сирэ” хаһыаттан, “Чуораанчык” сурунаалтан ураты сурук да, аккырыыкка даҕаны кэлбэт. Ол эрээри, хаһыат, сурунаал кэллэҕинэ дьааһыгы көрдөрөбүн, кэпсиибин. Буостанан эҕэрдэлэһии үгэһин кинилэр бу диэн билбэттэр буоллаҕа.
Күн ахсын эҕэрдэ сурук кэтэһэрин иһин оҕом баҕатын толороору, оптуорунньукка буостаҕа баран Саҥа дьыллааҕы аккырыыкка, кэмбиэр арааһын ыллым. Оҕо сааһым аккырыыккаларын көрүөхпүн баҕарбытым да, суох эбит. Уруһуйа, суруга-бичигэ, биллэн турар, аныгылыы да буоллар, “С новым годом” диэн суруктаах — 4, “Саҥа дьылынан” диэн суруктаах 2 аккырыыкканы ыллым”, — диэн кырачаан Лариса ийэтэ кэпсиир. Итиэннэ оҕотуттан толкуй ылан, өрөспүүбүлүкэ иһигэр олорор аймахтарын Саҥа дьылынан буостанан эҕэрдэлииргэ быһаарыммыт. Бииргэ үлэлиир киһитэ ону истэн, Краснодарга олорор аймахтарын эҕэрдэлииргэ санаммыт. Ити курдук, биир дьааһыктан саҕаламмыт дьыала үтүө хамсааһыннарга тиэрдибит. Кырачаан Лариса бэйэтэ даҕаны билбэтинэн сэбиэскэй кэм оҕолоругар ол кэмнээҕи өйдөбүлү бэлэхтээбит. “Бу пандемия кэмигэр бырааһынньыгынан буостанан истиҥ эҕэрдэ тутартан бэйэм даҕаны аккаастаныам суоҕа этэ”, — диэн ыал ийэтэ таайтаран этэр.
Арай аккырыыкка, сурук эрэ суох
Оттон мин эмиэ оҕо сааспын санааммын, билигин даҕаны “Саха сирэ” хаһыаппын, сурунааллары сурутабын, чэппиэр аайы буостам дьааһыгын маныыбын. Хаһыатым кэллэҕинэ, оҕолуу үөрэбин. Арай, оччолорго курдук истиҥ эҕэрдэлээх аккырыыккалар, халыҥ суруктаах кэмбиэрдэр суохтар…
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар: Вера Винокурова, Лариса Ноговицына тус архыыптарыттан уонна back-in-ussr.com, soviet-life.livejournal.com саайтартан.