Бу күннэргэ бэрт өр кэм кэтэһиллибит, улахан үлэни эрэйбит үс туомнаах «Саха сирин устуоруйата» академическай кинигэ бэчээттэнэн таҕыста. Бу үлэ хайдах быһыылаахтык ыытыллыбытын туһунан Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын институтун устуоруйа уонна арктическай чинчийии салаатын сэбиэдиссэйэ, история наукатын дуоктара Сардаана Ильинична Боякова кэпсиэҕэ. Кини бу академическай кинигэ үһүс, «История Якутии в XX – начале XXI вв.» туомун таҥмыт кэлэктииби салайбыта.
Үйэ аҥаарыттан ордук саҥардыллыбатах үлэ
Санатан эттэххэ, «Саха сирин устуоруйата» кинигэ бу иннинээҕи таһаарыыта 1957–1963 сылларга күн сирин көрбүтэ. Ол аата, сэбиэскэй кэм саҕаттан, үйэ аҥаарыттан ордук сүрүннүүр устуоруйаны кэпсиир үлэ саҥардылла илик этэ. Ити кэмнэртэн устуоруйа науката саҥа методологическай уонна концептуальнай көрүүлэринэн байытыллыбыта, саҥа дааннайдар көстүбүттэрэ уонна эбиллибиттэрэ. Дьиҥэр, бу иннинэ иккитэ төхтүрүйэн «Саха сирин устуоруйата» саҥа таһаарыытын оҥоруу тэриллэ сылдьыбыта. Бастаан М.М. Хатылаев салайааччылаах «Саха сирин устуоруйата» 1980-с сыл ортолоруттан саҕаланан баран 1989 с. түмүктэммитэ. Ол эрэн, дойдуга улахан уларыйыылар тахсаннар, идеология, устуоруйаҕа уопсай көрүү уларыйан уонна, биллэн турар, үп-харчы суоҕуттан сылтаан ити үлэ кинигэ буолан тахсара сатамматаҕа. Ол кэнниттэн холонуу историческай наука дуоктара В.Н. Иванов салалтатынан 90-с сыллар ортолоруттан саҕаланан баран 2000-с сылларга түмүктэммитэ. Бу үлэни ыыппыт учуонайдар уопсай түмүккэ тиийбэккэ, сэбиэскэй идеология стереотиптарыттан сатаан арахсыспакка уонна да атын кыһалҕалары кыайбакка, кинигэлэрэ тахсыбатаҕа.
Биһиги үлэбит 2012 сыллаахха Ил Дархан Егор Борисов дьаһалынан саҕаламмыта. Өрөспүүбүлүкэ өйөбүлэ элбэх үбү, сыраны ирдиир үлэни ыытарга төһүү күүс буолбута.
Үлэбитигэр генетиктэр, лингвистар кыттыспыттара
Кэлэктиип иннигэр туруоруллубут сыал баараҕай этэ – таас үйэтин саҕаттан бүгүн күҥҥэ диэри Саха сирин устуоруйатын сибээстээн, түмэн оҥоруу. Үлэбит саҥа саҕаланыытыгар археология өттүгэр бэрт элбэх ситэ чинчиллибэтэх өрүттэр бааллара көстүбүтэ. Онон бэлэмнэнии үлэтигэр элбэх наука атын салаатыгар үлэлиир исписэлиистэр кыттыспыттара. Бастакы туому «Древняя и средневековая история Якутии» таҥыыга эбии археологическай хаһыылар ыытыллыбыттара, саха омуга хайдах быһыылаахтык үөскээбитин чинчийиигэ генетиктэр, лингвистэр, антропологтар үлэлэспиттэрэ. Ону таһынан, олохтоох мусуойдар пуондаларын саҥаттаан чинчийии, атын дойдуларга, эрэгийиэннэргэ көстүбүт булумньулары, докумуоннары үөрэтээһин үлэлэрэ ыытыллыбыттара. Ити түмүгэр, түҥ былыргы устуоруйаны дириҥник үөрэтии Саха сиригэр түүр, монгуол тыллаах биис-уустар кэлиилэрин кэмин хас да үйэнэн дириҥэппитэ. Билиҥҥи туругунан саха омугун үөскэппит өбүгэ омуктар бу сиргэ 8-9 үйэлэргэ кэлбиттэрэ бары өттүнэн дакаастаммыт, саарбаҕа суох чахчы буолар.
Сүрүн ыарахаттар
“Устуоруйабытын” саҥа бэлэмниир кэммитигэр хас даҕаны научнай кэмпириэнсийэҕэ кэнсиэпсийэбитин ырытыы ыыппыппыт. Онно Москва, Санкт-Петербург, Новосибирскай, Омскай, Казань, США учуонайдара кыттыылаах дискуссияларга кинигэбит сүрүн кэнсиэпсийэтэ чочуллан тахсыбыта.
Кинигэни таҥыыга көрсүбүт ыарахаттарбытыттан биир сүрүнүнэн периодизация кыһалҕата буолбута. Периодизация уустуга үс туомҥа барытыгар баара. Эрдэтээҥҥи научнай кэнсиэпсийэ Саха сирин устуоруйатын Арассыыйа устуоруйатыгар сигэнэн ааҕара. Сүрүннээн итинник ааҕыы сөп эрээри, Саха сирин сайдыыта сытар сириттэн, олохтоох уратыларыттан сылтаан, син биир биллэр уратылардаах. Судургу холобур – Арассыыйа устуоруйатыгар Гражданскай сэрии 1917 сылга саҕаланан баран 1921 сыллаахха түмүктэммитинэн ааҕыллар. Оттон Саха сиригэр Гражданскай сэрии 1921 сылга саҥа саҕаламмыта. Атын устуоруйа процесстара эмиэ туспа суоллаах сайдыбыттара көстүбүтэ. Онон периодтарга араарыы үлэтэ балтараа сыл кэриҥэ ыытыллыбыта.
Саха сирин устуоруйатын уһун кэрчигэ сурукка киирбэтэх кэм. Ол иһин үгүс сабыытыйалар научнай дакаастабыллара бэрт уустук. Үһүйээннэргэ олоҕурбут чахчылар научнай бигэргэтиилэрэ эмиэ ыарахан үлэ буолбута.
Бу үлэ эрдээҥҥи таһаарыылартан биир уратытынан аҥаардас сыыппараларга эрэ олоҕурбакка, Саха сирин устуоруйатыгар улахан суолталаах дьон биографияларын киллэрии буолбута. Барыта 61 киһи аата ааттаммыта. Манна ордук улахан кылааттаах дьону олох-дьаһах бары эйгэлэрин хабан туран сүүмэрдээһин үлэтэ ыытыллыбыта.
Биллэн турар, биир сүрүн кыһалҕанан үбүлээһин буолбута. Этиллибитин курдук, үлэбит атын дойдуларга командировкалары, саҥа археологическай үлэлэри, араас наукалар исписэлиистэрин кытыннарыыны ирдээбитэ. Ол да буоллар, өрөспүүбүлүкэ өйөбүлэ баар буолан, сөптөөх үлэ ыытылынна, сүрүн сыаллар ситиһилиннилэр.
Элбэх киһи уопсай үлэтэ
Кинигэни таҥыыга үлэлээбит ааптардар кэлэктииптэригэр 50-ча учуонай киирдэ. Сүрүн эрэдээктэрбит историческай наука дуоктара Анатолий Николаевич Алексеев, түҥ былыргы устуоруйа суруллубут маҥнайгы туом салайааччытынан историческай наука дуоктара
Р.И. Бравина уонна историческай наука дуоктара Е.Н. Романова (этнография салаатыгар) буолбуттара, XVII–XIX үйэлэргэ анаммыт иккис туом историческай наука дуоктара А.А. Борисов салайыытынан, XX үйэттэн бүгүҥҥү күҥҥэ диэри Саха сирин сайдыытыгар анаммыт үһүс туом мин салалтабынан таҥыллыбыттара. Биһиги институппут научнай үлэһиттэрин таһынан, ХИФУ, Саха сирин Наукаларын академиятын, Кунсткамера, Миклухо-Маклай аатынан антропология уонна этнография институтун уо.д.а. научнай тэрилтэлэр учуонайдара кыттыыны ылбыттара. Олор истэригэр Л.М. Дамешек, Д.Г. Савинов, А.И. Гоголев, А.В. Головнев, В.Н. Иванов, Л.И. Миссонова, М.М. Хатылаев, Д.А. Ширина курдук улахан учуонайдар бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ.
Национальнай архыып дааннайдара үлэбитигэр төһүү күүс буолбута, ону таһынан, олохтоох кыраайы үөрэтээччилэр үлэлэрин чинчийии бэрт көдьүүстээх буолбута.
Кинигэни хантан булуохха сөбүй?
Хомойуох иһин, үбүлээһин ыарахаттарынан сибээстээн бүгүн кинигэ 3 эрэ тыһыынча тиражтаах таҕыста. Саха сирин бибилэтиэкэлэригэр, оскуолаларга, научнай тэрилтэлэргэ тиксэриллиэҕэ. Билигин нэһилиэнньэҕэ атыыга тахсыбат, баҕар, кэнники эбии тираж бэчээттэниэ диэн эрэнэбит. Электроннай көрүҥүнэн, PDF форматтаах кинигэни Саха сирин Наукаларын академиятын саайтыгар эбэтэр Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын институтун саайтыгар таһаара сатыахпыт. Бачча уһун кэм устата элбэх киһи үлэтэ түмүллэн киирбит Сахабыт сирин устуоруйатын элбэх киһи сыаналыыра, ааҕара эбитэ буоллар, үчүгэй буолуо этэ.
Егор Карпов, хаартыскалар Сардана Боякова архыыбыттан