Ырыа. Хайдах эрэ, ханан эрэ киһи сүргэтин көтөҕөн, мөлтөҕү күүһүрдэр, кырдьаҕаһы эдэримситэр дьикти алыптаах. Ырыалыын көтүөххүн, кини көстүбэт кынатыгар олорсон киэҥ нэлэмэн төрөөбүт дойдуҥ устун айанныы айанныы туруоххун баҕараҕын.
Николай Босиков.
Саха народнай поэта, РСФСР М.Горькай аатынан государственнай бириэмийэтин лауреата Семен Петрович Данилов 2022 сыл, кулун тутар 20 күнүгэр төрөөбүтэ 105 сылын туолар үөрүүлээх үбүлүөйүн бэлиэтиэхпит. Мин өрүү киэн туттар биир дойдулааҕым, олохпор, үлэбэр үтүө холобур буолан кэллэ. Ол курдук саха салаатын бүтэрэр дипломнай үлэбин “Семен Данилов лириката” диэн темаҕа Г.Г.Окороков салайыытынан суруйан туйгун сыанаҕа көмүскээбитим. Дьэ, кэмтэн ыла ордук күүскэ ылсан Семен Данилов хоһооннорун сөбүлээн, билсэн барбытым. Ол эрээри сүдү талааннаах сэмэй, сэргэх киһи олох эдэр эрдэҕиттэн үөлээннээҕэ, уон сэттэ сыл устата Саха суруйааччыларын союһун салайсыбыт Моисей Ефимов этэринии литература модьоҕотун атыллыаҕыттан ыла саха литературатын инники сайдар суолун-ииһин дьаныһан көрдөөбүт уонна онно олоҕун анаабыт киһи эбит. Онон кини айар үлэтин муҥурун билбэккин…
Поэт бастакы хоһоонноро 1937 сылтан бэчээккэ тахсар буолбуттара. Бэйэтэ суруйбутунан “1946-1953 с. диэри Якутскайдааҕы пединститукка саха литературатын историятын курсун үөрэппитим. Ити мин сааһым саамай чэгиэн-чэбдик сыллара этилэр.” Бу сылларга кини “Нууччалыы мин билиим” хоһоону суруйан Союз киэҥ ааҕааччыларыгар киэҥник биллибитэ. Онон кинини була сатаан буруйдааччылар саба түһүүлэрэ балачча уҕараабыта.
Бүгүн мин тапталлаах поэтым ырыа буолбут хоһооннорун, бэйэм кыахпынан, ырытан, ырыҥалаан көрүөхпүн баҕарабын. Онуоха Дьокуускайга 1992 сыллаахха В.И.Бочонина таһааттарбыт олус бэрткэ хомуллубут “Сүрэх нарын иэйиитэ” хомуурунньугун туһанным. Хомуурунньукка киирбиттэр народнай поэт 56 ырыа буолбут хоһоонноро.
Семен Петрович олоҕун устата үлэни, үлэһити өрө тутан кэлбитэ уонна маннык биир бигэ, энчирээбэт эрэллээҕэ “Бу аан дойдуга киһини үөрэтээччи, киһи олоҕун киэргэтээччи, киһи иннигэр турар ханнык баҕарар үрдүк чыпчаалларга тиэрдээччи үлэ баар” –диэн суруйбута “Мин олоҕум” 1967 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр суруйбут киирии тылыгар.
Семен Данилов хоһоонноругар композитордар, мелодистар сүүстэн тахса ырыаны суруйбуттарын туһунан поэт ырыа буолбут хоһооннорун ырыппыт, үөрэппит дьон суруйаллар.
Үөһэ этиллибитин курдук, Семен Данилов бастакы ырыалара тыа сирин үлэһит дьонноругар, сайылык, алаас сэмэй, хоһуун кыргыттарыгар, уолаттарыгар анаммыта.
Ол курдук дьоллорун холбуохтаах, олохторун оҥостуохтаах хоһооҥҥо хоһуллар кыыс доҕор уола ыраах соҕуруу үөрэнэр. Кыыс кинини саныырыттан-ахтарыттан арааһы санаатар да бэйэтигэр, сүрэҕэр сөҥө сылдьар тапталыгар эрэнэр:
Дьүөгэлээр, аһынан, санньыйан
Муҥнаамаҥ “модороон” муҥнааҕы:
Мин колхоз биир бастыҥ кыыһабын,
Онтон уол агроном буолуоҕа.
Уой, оннук эрээри, кыргыттар,
Мин таптыыр сүрэҕим айманар:
Соҕуруу, оо, үгүс үһүлэр
Үчүгэй, көрдөөх да дьүөгэлэр...
Поэт “Мин колхоз боростуой кыыһабын” диэн хоһооно араас санааны санаттар даҕаны сатабыллаахтык “модороон” колхоз бастыҥ кыыһын эрэлэ, таптала эстибэт, уостубат:
Хоту сир тоҥкуруун диэбэккэ
Эргийэн кэлэллэр туллуктар,
Умнуо дуо миигин ол биэбэкэм?
Төннүө дуу мин ыраах колхозпар?
диэн ааҕааччыны толкуйдатар, боростуой үлэһит кыыс ис сүрэҕиттэн тахсар таптала табыллыан баҕарар санаата баһыйар. Ырыа буолбут хоһоон тоҕустуу сүһүөхтээх строкалартан турар биэс күппүлүөттээх, кириэстии, кэлимсэ рифмалаах. Бу хоһооҥҥо аатырбыт композитор Грант Григорьян музыка суруйбут.
Саха килбик үлэһит кыыһын маҥнайгы ыраас тапталын “Алааска, мин ыаллыы колхозпар” хоһоонугар ааҕааччы көрөн турарын курдук ылыннарыылаахтык ыпсаран эмиэ тоҕустуу сөһүөхтээх биэс күппүлүөттээх хоһоону суруйбута:
Алааска, мин ыаллыы колхозпар,
Аатырбыт сылгыһыт киһи баар.
Ол киһи хотойдуу хараҕар
Дууһабын туттардым быһыылаах…
Кинини мин илэ көрдүүбүн,
Кинини мин түһээн көрөбүн,
Суоҕугар бүтэйдии ахтабын
Баарыгар тылбыттан матабын…
Бу бэйэтэ ылланан барыах хомоҕой хоһооҥҥо Саха Республикатын народнай артыыһа, мелодиһа Христофор Максимов өлбөт-сүппэт мелодияны суруйбута.
Үлэтинэн, олоҕунан, талаанынан, тапталынан киэн туттуон туттар “Үүнүү колхоз кыыһабын” хоһоонун умсугутуулаах геройа “тэтэгэркээн имнэрдээх” Дьэбдьиэй буолар.
…Ынахтаабыт ынаҕым
Ыаҕаһынан үүттэнэр,
Ньирэйдээбит ньирэйим
Төлөһүйэ мөлбөйөр.
Умсугуппут уолчааным
Удаарынньык буолаахтыыр,
Таптаабыччай уолчааным
Наҕараада ылаахтыыр.
Саҥарбыччай саҥакам
Санньыйбыты саататар,
Ыллаабыччай ырыакам
Ытаабыты ыматар…
Хоһоон сэттэлии сүһүөхтээх, кириэстии рифмалаах биэс күппүлүөттээх. Бу киэҥ, дэлэй ис хоһоонноох, киэн туттунуулаах хоһооҥҥо А.Попов мелодия суруйбута.
Тыа сирин уола агроном кыыһы аан бастаан сөбүлүү көрбүтүн туһунан тоҕустуу сүһүөхтээх, кириэстии рифмалаах биэс күппүлүөттээх “Аан бастаан таптаатым” диэн хоһоону суруйаатын кытта Серафим Павлов мелодия суруйан ырыа киэҥ нэлэмэн Сахабыт сиригэр тарҕаммыта, уостан түспэт ырыа буолан ылламмыта:
Аан бастаан таптаатым мин кыыһы
Аан бастаан ырыанан саҥардым,
Аан бастаан мин мааны таҥаһы
Таҥныахпын олустук баҕардым…
Үөрэхтээх агроном киһини
Урут мин дьулайа көрөрүм,
Сонуокка мин бүгүн кини
Соһуччу утары көрүстүм…
Соччолоох кэпсэтии суох этэ,
Солуну, үүнүүнү сураста.
Онтон дуо… Онтон дуо эмискэ
Соһуччу мин ааппын ыйытта.
Хоһооҥҥо “Онтон дуо…Онтон дуо эмискэ. Соһуччу мин ааппын ыйытта” диэн строкалар аан бастаан кыыһы сөбүлүү көрбүт тыа уолун сүрэҕин долгуппут, санаатын аймаабыт чыпчылҕан түгэни поэт сатабыллаахтык хоһуйан ааҕааччыны ылыннарар ылбаҕай ырыа буолан күн бүгүнүгэр диэри ыллана сылдьар.
Үөһэ ахтыллыбыт темаҕа анаммыт “Кини дииллэр” Христофор Максимов мелодиятыгар, “Дьүһүннээх үтүөтэ Сибиэтэ” Игнатий Слепцов мелодиятыгар, “Ыһыахха ыҥырыы” Г.Никифоров мелодиятыгар, “Булчут” Г.Григорьян музыкатыгар ырыа буолбут хоһоонноро көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан тыа сирин дьонун үлэҕэ, олоххо, тапталга көҥүлүү, уһуйа, ыҥыра ыллана сылдьаллар.
Семен Данилов “Эҕэрдэ ырыата” хоһоонугар Захар Винокуров музыка суруйбутун 1955 сыллаахха Варшаваҕа ыытыллыбыт ыччаттар уонна студеннар Аан дойдутааҕы фестивалыгар Саха сириттэн Анастасия Лыткина ситиһиилээхтик толорон бу ырыа аан дойдуга аан бастаан киэҥ эҥсилгэннээхтик эҥээрийэ дуорайбыта:
Ол көҥүл дойдуттан –
Мин Сахам сириттэн,
От- бурдук быйаҥнаах
Колхозтаах алаастан,
Туундара тулуурдаах
Сонордьут дьонуттан
Мин манна эһиэхэ
Эҕэрдэ аҕаллым
Сахалыы ырыабар
Уруйу-айхалы.
Хайа да сиргэ тиийдэххэ киэн туттуулаахтык истиҥ
эҕэрдэни тиэрдэр бу ырыа алталыы сүһүөхтээх, тоҕустуу строфалаах үс күппүлүөттэн турар.
Бу кэмтэн ыла Семен Данилов биһиги уһулуччу улахан талааннаах национальнай поэппыт быһыытынан Саха сиригэр эрэ буолбакка Аан дойду ааҕааччыларыгар, литератураны таптааччыларыгар киэҥник биллэр буолан барбыта. Ол да иһин оччолорго кини туһунан этэллэрэ: Россияҕа биэс улуу поэт баар буоллаҕына, биирдэрэ – Семен Данилов. Бу олохтоох бигэргэтии этэ. Литератураны чинчийээччилэр кини аатын Мустай Карим, Расул Гамзатов, Кайсын Кулиев, Давид Кугультинов ааттарын кытта сэргэ тутан ааттыыллара.
Балерина Е.Степановаҕа анаабыт “Саха үҥкүүтэ” хоһоонугар Саха Республикатын народнай артыыһа, мелодист Аркадий Алексеев хоһоон ис хоһоонугар сөп түбэһэр мелодияны суруйан үтүөкэн хоһоон үгүс сиргэ үс тылынан ылланан бэрт киэҥник тарҕанна. Национальнай поэппыт аатын-суолун үйэтитэр:
Үрүмэччи үөрүн курдук,
Арыы-дьэҥкир халлаан курдук,
Көөнньөрүүлээх кымыс курдук,
Көҥүл санаа кыымын курдук
Дьоллоох саха кыргыттара
Чороон тутан таҕыстылар.
Хоһоон аҕыстыы сүһүөхтээх, алталыы строфалаах, түөрт күппүлүөттэн турар. Сахаҕа олус чугастык ылыныллар “курдук” диэн тыл көмөтүнэн олус бэргэн тэҥнэбиллэр хоһоон ис хоһоонун кэҥэтэрин таһынан национальнай колориттыыр.
Тылга уһулуччу болҕомтотун уурар, уус-уран тыл уһулуччулаах маастара В.М.Новиков – Күннүк Уурастыырап бу ырыаны олус болҕомтолоохтук истэ олорон: “Сүрдээх буолбат дуо, Сааба, “арыы дьэҥкир халлаан курдук…” Бэркэ да эппит эбит Семен Петрович!” диэн бу ырыаны биһирээбитин туһунан С.И.Тарасов суруйбута.
Үөлээннээҕэ, эдэр сааһын чугас доҕоро Леонид Попов “Народнай поэт туһунан” диэн ыстатыйатыгар “Эдэр коммунист” хаһыакка (1979, муус устар 18 күнэ) бу курдук бэлиэтээн суруйбута: “Семен Данилов дьиҥнээх улахан национальнай поэт быһыытынан Советскай Союз үрдүнэн тэҥнээхтэрдиин тэҥнээх поэт буолбута” –диэн.
Талба талааннаах поэт 1955-1957 сылга диэри Москваҕа ССРС Суруйааччыларын союһун үрдүкү литературнай курсугар үөрэммитэ. Ити үөрэммит сылларын туһунан Семен Петрович “Мин олоҕум” диэн кинигэтин киирии тылыгар бу курдук суруйбута: “Ити сыллар, бэйэм санаабынан, мин суруйааччы быһыытынан саамай үүммүт, айар үлэҕэ дьиҥнээхтик киирбит сылларым этилэр” – диэн.
Билиҥҥи кэм биир киэҥник биллэр суруйааччыта Н.Е.Винокуров “Сэмэн Данилов курдук сэмэйдик” ыстатыйатыгар үөһэ ахтыллыбыт санааны бигэргэтэн маннык суруйбута: “Россия ааттаахтарын сабыдыалынан, поэзията тосту дириҥээбитэ, философскай тосхолломмута, тылбаастанан киэҥник биллэр барбыта – дэлэҕэ сахалартан бастакынан М.Горькай аатынан Государственнай бириэмийэни кэлин ылыа дуо?”
Семен Данилов биһиги омук быһыытынан уратыбытын уус-уран тыл көмөтүнэн утумнаахтык уобарастаан суруйбут поэт буолар.
“Саха хараҕа” диэн народнай поэт биир дириҥ ис хоһоонноох, философскай хоһоонугар ураты суоллаах-иистээх мелодист Герман Хатылаев олус барар мелодияны суруйан ыллыы-туойа сылдьара саха омук киэн туттуута буолла:
Кыҥаабыкка дылы арыт
Кыбытан көрөр кыараҕас,
Арыт тиэрбэс курдугунан
Атаарбахтыыр, аһаҕас,
Атыннартан чыха атын
Сахам хара хараҕа.
Мин бар -дьоммор туһалааҕы
Биэрбит күммэр, махтана,
Астыммычча амарахтык
Айыы кыымын быраҕар,
Ырай курдук ылааҥытык
Ыллыыр сахам хараҕа
Сылаанньытан сынньатан,
Сылаас даҕаны буоллаҕа.
Хоһоон алталыы, аҕыстыы строкалаах түөрт күппүлүөттээх. Иван Федосеевка диэн анабыл тыллаах.
Ырыа – сүбэһит, ырыа – доҕор, ырыа – аргыс буолан киһи олорон ааһар олоҕун алгыстаахтык арыаллыырын, арчылыырын туһугар Семен Данилов ылбаҕай ырыа буолбут хомоҕой хоһооннорун суруйбута. Оннук биир хоһоонунан аатырбыт мелодист Аркадий Алексеев таба тайанан мелодия суруйбут “Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын” хоһооно буолар:
… Сылаас тыал иэдэспин бигиирин
Эн тыыныҥ кэлэр дии саныыбын,
Өрүллэр сүүрүктэр тыастарын
Эн көмүс куоласкар холуубун.
Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын
Мырааҥҥа көрүс күн тахсыытын.
Эн өрүү инники сырдыыгын
Ол иһин, ол иһин таптыыбын.
Хоһоон тоҕустуу сүһүөхтээх, түөртүү строкалаах, түөрт күппүлүөттээх.
“Төрөөбүт дойдута, үктэнэр буора суох поэзия – уйата суох чыычаах кэриэтэ” – диэбиттээх аатырыан аатырбыт авар норуотун народнай поэта Расул Гамзатов.
“Хас биирдии омук суруйааччыта бэйэтин төрөөбүт буоругар ньыгыллык үктэнэн туран, тапталлаах төрөөбүт дойдутун туһунан ыраах иһиллэрдик, киэҥ аан дойдуга барытыгар кэрэхсэнэрдик хоһуйар ытык иэстээх” – диэн суруйбута Семен Петрович Данилов.
Ити үөһэ этиллибиттэргэ холобур быһыытынан аҕалыахпын баҕарабын поэт “Киһиэхэ төрөөбүт дойдута” диэн олус дириҥ ис хоһоонноох хомоҕой хоһоонун, улуу мелодист Валерий Ноев мелодиятыгар үрдүк күүрээннээх, патриотическай ырыа буолбут хоһоону:
Киһиэхэ – төрөөбүт сирэ, дойдута
Төрөппүт ийэтин кэриэтэ:
Дууһатын ытатан, ыллатан,
Норуот кырдьыгар үөрэтэр…
Киһиэхэ – төрөөбүт дойдута
Таптыыр оҕотун тэҥнээҕэ:
Кини кэскилин туһугар
Тыынын да толук ууруоҕа.
Ырыа туһунан санаатын олус аһаҕастык, ылыннарыылаахтык “Ырыа туһунан” хоһоонугар суруйбута:
Дьон сүрэҕэр тапталы,
Дуолан дохсун санааны,
Дьолу, күнү, чаҕылы
Кымыс курдук кутаары,
Ырыа үөскүүр ылланаары…
Сыл-хонук сыыдамнык устан аастаҕын аайы Семен Данилов табыллыбыт, сүрэхтэн тахсыбыт хоһоонноругар айыллыбыт ылбаҕай ырыалар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн бар дьон кутун-сүрүн тутуоҕа, өйүн-сүрэҕин долгута дуорайыа диэн мин бигэтик эрэнэбин.
Бу ис сүрэхтэн сүгүрүйэн, дууһалыын долгуйан олорон суруйбут ыстатыйабын тапталлаах поэтым маннык строкаларынан түмүктүүбүн:
Итэҕэйиҥ ийэ сир уолун
Өлүө суоҕа дьайбыт үрүөм,
Уйгу буолан, үөрүү буолан
Сиргэ сылдьыам, күҥҥэ көстүөм.
Александр Тарасов.
Кулун тутар, 2022 сыл.
Хаартыска https://cepia.ru/luchshij-onlajn-sbornik-stihov-v-kartinkah