“Эн тугу аһыыгын да, оннук буолаҕын” диэн нуучча өһүн хоһооно баар. Кырдьык, киһи химическэй эттиктэр атастаһар биорганизмнара буолар. Ас нөҥүө араас наадалаах веществолары ылабыт, онон тыыннаах олоробут. Өр кэмҥэ буортулаах астары аһаатахха, химическэй эттиктэр организмҥа мунньуллан, киһини ыарыы буулуура биллэр суол.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ас-үөл тиэмэтин биир эрэ киһи кыһалҕатын курдук көрөр сыыһа. Билигин бүтүн уопсастыба, бүтүн норуот сыыһа аһыыр. Ол аата норуот доруобуйата тугу аһыырыттан тутулуктаах буолан тахсар.
Кистэл буолбатах, кэнники кэмҥэ аспыт туруга, састааба уларыйда. Урут өбүгэлэрбит айылҕа тугу биэрбитинэн, туох да буккааһа суох аһы аһаан олордохторо. Экология туруга ыраас буолан, былыргы ас үрдүк хаачыстыбалааҕа.
Киһи-аймах ахсаана эмискэ элбээн, ас тиийбэт буолан, миллиардынан киһини тоторор туһуттан, өр харайыллар, чэпчэкитик оҥоһуллар химическэй эбиликтээх астары оҥороллор.
Билигин маҕаһыынтан атыылаһан аһыыр аспыт барыта химическэй эбиликтээх. Оннооҕор бурдукпут, килиэппит, чэйбит, арыыбыт “ыраас” буолбатахтар. Өҥүн, сытын, амтанын тупсарар, хойуннарар-убатар, өр харайарга туһаныллар араас эбиликтэри төһөлөөҕү сиэбиппит буолуой? Ол да иһин аллергия, диабет, уойуу, метаболизм кэһиллиитэ, хаан баттааһынын үрдээһинэ, сүрэх, ис уорган ыарыылара, искэн, уо.д.а. элбии тураллар.
Киһи сөҕөрө баар, “тымныы сэрии” түмүгүнэн Россияҕа буортулаах аһы, арыгыны-наркотигы тарҕатан, дьон доруобуйатын айгыратар туһунан эмиэрикэлэр кистэлэҥ былааннаахтар үһү.
Киһини “алдьатар” астар
Кэнсиэрбэ. Ас өр харалларын туһуттан араас консерваннары манна куталлар. Ол доруобуйаҕа буортулаах. Күүстээх уокка буһарбыттарын түмүгэр битэмииннэрэ урусхалланаллар, онон улахан туһата суох. Биирдэ-иккитэ сииргэ куттала суох, арай куруук кэнсиэрбэнэн аһыыр алдьатыылаах.
Маргарин. 30 солкуобайдаах маргарины туохтан оҥороллоро буолуой? Доруобуйаҕа буортулаах пальмовай арыы, транс-сыа, эмульгатор, консервант. Куруук маннык маргарины сиир киһи веществоларын атастаһыга буккуллар, искэннээх ыарыылар үөскүүллэригэр олук уурар. Араас бэчиэнньэни, бурдук аһы атыылаһаргытыгар толкуйдааҥ: бу маргаринтан оҥорбуттар дуу, сыаналаах ынах арыытыттан дуу?
Туус. Олус элбэх туустаах аһы сиир буоллахха, туус уҥуохтан кальцийы сууйан таһаарар, онон остеопороз диэн ыарыы үөскүүр. Ордук сааһырбыт дьон туустан туттунуохтаахтар. Туустаах оҕурсуну, сыаны, балыгы, ыыһаммыт халбаһыны, сосисканы, кэнсиэрбэни сиэ суохтаахтар.
Рафинированнай арыы, саахар, бурдук, мокоруон. Бу күн аайы сиир астарбыт туох буортулаахтарый? Натуральнай ас куртахха буһар веществолардаах. Бородууктаны ыраастааһын, маҥхатыы, тупсарыы, өр хараллар оҥоруу рафинадтааһын диэн буолар. Ол түмүгэр туһата сүтэр, ону ааһан, кыайан ситэ буһарыллыбат буолар, ис-үөс үлэтин буортулуур.
Гаастаах утахтар, майонез, кетчуп, чипсы, доширак, о.д.а. Бу астар буортуларын туһунан элбэхтик суруллубута, онон хатылыы барбаппыт.
Төрүт аспыт – быыһанар суолбут
Биир ыйытыы миигин долгутар. Сахалар “ыраас”, төрүт аспытыттан туох хаалла?
Эт. “Саха этэ суох сатаммат” диэн өйдөбүл баар. Ол кырдьык. Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сүөһү ахсаана намтыы турар. Аны билигин сааһырбыт эрэ дьон сүөһү туталлар, эдэр дьон ынах кутуругун маныахтарын баҕарбаттар. Онон аҕыйах сылынан сүөһүлээх дьоммут быста аҕыйыахтарын сөп. Оччотугар бэйэбит оҥорон таһаарар эппит ахсаана аҕыйыыр кутталлаах.
Билигин сүөһү ииттэр эрэ дьон Саха сирин өҥ алаастарыгар мэччийбит сүөһү этин сиир кыахтаахтар. Оҕолорун, аймахтарын эмиэ хааччыйаллар. Атыыга элбэхтик тахсыбат.
Дьокуускай куоракка үксэ атын регионтан кэлбит, чэпчэки сыаналаах эт атыыланар. Ол ырыынакка “Чурапчы этэ” диэн ааттанан турар буоллаҕына да, соһуйбаккын. Бу эт туох састааптааҕа соччо биллибэт, арай, амтана минньигэһэ суоҕун, кытаанаҕын уос-тиис, оһоҕос обургу билэн эрдэхтэрэ. Баҕар, бу түргэнник уотуллаары антибиотигынан укуолламмыт сүөһү этэ буолуо, ким билиэй?
Балык. Саха сирэ балыгынан аатырар. Хоту балыктаах күөллэр, өрүстэр экологиялара алдьана илик буолан, киин улуустары хааччыйаллар. Собобут да баар. Ол эрээри бу экология туругуттан быһаччы тутулуктаах.
Үүт ас. Бу эмиэ сүөһү ахсааныттан, туругуттан тутулуктаах. Улуустарга тэриллибит кэпэрэтииптэр бородууксуйаларын дьон хамаҕатык атыылаһар. Хараллар болдьоҕо кылгас эрээри, дьиҥнээх Маҥаачыктан, Туора Муостан кэлбит үүт диэн эрэбил буоллаҕа. Дьокуускайга үүт собуота бороһуок үүтүнэн хадаҕалыыр. Сэрэйдэххэ, олохтоох үүттэн оҥоһуллубатах бороһуок буолуохтаах.
Сир аһа. Ойуурга сир аһа баар. Сорох дьыл үүммэт буолан хомотор, ол эрээри сир аһа ситтэр эрэ, биэдэрэлээх дьахтар аймах ойуур иһин толорор. Аһара үлүмнэһэн сиикэйдии үргээбэккэ, угун алдьаппакка хомуйуохха баара. Биһиэхэ үүнэр сир аһа ордук битэмииннээх, иҥэмтиэлээх дииллэр.
Оҕуруот аһа. Бу ас сайыҥҥы, күһүҥҥү эрэ өттүгэр баар буолар. Кыһын, саас Кытайтан уонна соҕуруу дойдулартан кэлэр. Кытай оҕурсутун амтана, сыта суох, ньулук-ньалык курдук буолан баран, бас быстар сыаналаах. Ылаллар эрэ диэн, оннооҕор дьаабылыкатааҕар үрдэтэн атыылыыллар. Төһө нитраттааҕын ким билэр?
Сымыыт, куурусса этэ. Нерюнгрига, Дьокуускайга, Ньурбаҕа көтөр фабрикаларын бородууксуйата сибиэһэй, хаачыстыбалаах.
Дьэ, бу кэннэ бэйэбит аспыт суох. Оҕолорбут, сиэннэрбит улааталларын саҕана хайдах балаһыанньа буолуо биллибэт.
Оччоҕо ханнык ас туһалааҕый?
Киһи күннээҕи менютугар эт, балык, куурусса, сымыыт, оҕуруот аһа, фрукта, сыыр, хара килиэп, эбиэс хааһы, эриэхэлэр, лүөн сиэмэтэ, арыыта, куруппалар, үүт ас, бобовайдар, оливковай арыы, мүөт, отоннор баар буолуохтаахтар. Төһө кыалларынан, ууга-паарга буспут натуральнай аһы аһыы сатааҥ.
Киһи үөрэрэ диэн, кэнники кэмҥэ ордук ыччат дьон сөпкө аһааһын (правильное питание) быраабылаларын тутуһар, спортивнай саалаҕа баран дьарыктанар буоллулар. Интернеккэ араас ырысыаптар, сиэркилэ иннигэр хаартыскаҕа түһүү элбээтэ. Оттон саастаах өттүлэрэ хаалык тута-тута хаамаллар. Хамсаныы уонна сөпкө аһааһын – доруобуйа төрдө буоларын умнумуоҕуҥ.
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
“Е” эбилик диэн тугуй?
Билигин “Е” диэн эбилигэ суох ас суоҕун кэриэтэ. Доруобуйаҕа буортулаах уонна кыра буортулаах диэҥҥэ арахсаллар. Сыыйа-баайа мунньуллан, уҥуоҕу, тииһи алдьаталлар, хаан баттааһынын таһаараллар, иммунитеты мөлтөтөллөр, аллергияны үөскэтэллэр, быарга-бүөргэ дьайаллар.
“Е” диэн суруктаах эбиликтэри сүүстүү сыыппаранан маннык араараллар.
Е-100-Е-199 — өҥүн-дьүһүнүн тупсарар кырааскалар.
Е-200- Е-299 — өр харалларын хааччыйар консерваннар.
Е-300 -Е-399 — антиоксиданнар.
Е-400 -Е-599 — веществолары булкуйар, сыһыарар стабилизатор уонна эмульгатор.
Е-600 -Е-699 — амтаны, сыты күүһүрдэр эбиликтэр.
Е-900 -Е-999 — мөлтөх хаачыстыбалаах бурдугу тупсарар антифламинг (күүгэни суох гынар).
Буортулаах эбиликтэр
Е210 — бензойнай кислота. Үүккэ, фрукталарга, мүөккэ эбэллэр. Күүстээх аллерген.
Е252 – калий нитрата. Кытаанах сыырга, бекоҥҥа, паштекка, кэнсиэрбэлэммит балыкка баар буолар. Олус элбэҕи сиэтэххэ, хаан баттааһына түһэр-үрдүүр, тымыр быһыта барар.
Е330 — лимоннай кислота. Гаастаах утахтарга, мороженайга эбэллэр. Тииһи алдьатар.
Е415 — ксантановай кислота. Соуска, майонезка, кетчупка, мороженайга, минньигэс десертэргэ баар буолар. Күүстээх аллерген.
Е621 – натрий глутамата. Тууһаммыт бородуукталарга, соустарга, майонезка, приправаҕа баар буолар. Хаан баттааһынан таһаарар.
Е954 — сахарин. Фрукта уонна оҕуруот аһын кэнсиэрбэлэригэр, соустарга, утахтарга, хартыыһаҕа, кетчупка баар. Хабахха куһаҕан, искэҥҥэ тиэрдиэн сөп.
Е951 – аспартам. Аһы минньитэр эбилик. Аллерген, искэ-үөскэ куһаҕан.
Е327 — кальций лактата. Бурдук аска, фрукта кэнсиэрбэлэригэр көстөр. Искэ-үөскэ куһаҕан.
Е336 — калий артрата. Бурдук аска, гаастаах утахтарга баар. Хаан баттааһынын үрдэтэр, быарга-бүөргэ куһаҕаннык дьайар.
Россияҕа бобуллубут Е эбиликтэр!
Е-121, 123,173-алюминий (кырааскалар), 216, 217, 240-формальдегид (консерваннар).
Маны таһынан, үгүс эбиликтэр атын дойдуларга бобуулаахтарын үрдүнэн, биһиги дойдубутугар көҥүллэнэллэр.
Искэннээх ыарыыны үөскэтэр эбиликтэр:
Е-131, 142, 153, 154, 210-219, 230, 240, 249, 252, 280-283, 330, 954.
Кутталлаах эбиликтэр:
Е-510, 513, 527, 400-405.