Сүөһүгэ, сылгыга кыһарҕаннаах кыстык суоһаабыта илэ-чахчы биллэн эрэр

Бүгүн Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр улуустар салалталарын кытта ынах сүөһү, сылгы кыстыгын хаамыытыгар анаммыт видеоконференция ыытылынна. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы-миниистир Петр Алексеев мунньаҕы бэйэтэ салайан ыытта. Кэпсэтии тыыныттан иһиттэххэ, кыһарҕаннаах кыстык ыган эрэрэ илэ-чахчы билиннэ. 

От былырыыҥҥытааҕар элбэх эрээри, тиийбэт…

Дьыл оройугар үктэннибит. Олунньу 1 күнүнээҕи туругунан, 256181 туонна от (сайын оттоммуттан 54,4 бырыһыана), 10265 туонна сиилэс (55,8 бырыһыана), 3368 туонна сенаж (37,2 бырыһыана) хаалбыт. Былырыын баччаҕа 235975 туонна от баара. Онон балаһыанньа былырыыҥҥыттан төһө даҕаны ордук курдугун иһин, быйыл айах адаҕата эбиллибитин (ынах сүөһү — 4416 төбөнөн, сылгы – 2507 төбөнөн) уонна 53440 (былырыын 17694 этэ)  сылгы эбии аһатыыга киирбитин ааҕыстахха, онно эбии дьыл уһаатаҕына элбэх улууска, нэһилиэккэ, хаһаайыстыбаҕа аһылык тиийбэт кыһалҕата тириир, онтон сылтаан көнньүнэн өлүү баһаамныыр чинчилээх.

Аһылыкка ордук элбэх сылгы Аммаҕа (7123 төбө), Чурапчыга (6366), Мэҥэ Хаҥаласка (6054), Сунтаарга (4693), Үөһээ Бүлүүгэ (4681), Горнайга (4581) туруоруллубут. Бу кэмҥэ 22 улуус эбии аһылыкка наадыйарын биллэрбит. Министиэристибэҕэ киирбит сайаапкалартан сирдэттэххэ, тастан 3587,8 т оту, 3591,1 т уотурбаны, 2308 т эбиэһи, 7,5 т тууһу көрдүүллэр.

Бэтэринээрийэ департаменын дааннайынан, 577 ынах сүөһү, 195 сылгы көнньүнэн өлбүттэр. Былырыын баччаҕа  346 ынах сүөһү, 72 сылгы туһата суох охтубуттар. Министиэристибэ кыстык туруктаах буоларын хааччыйар туһуттан улуустар истэригэр уонна икки ардыларыгар оту тиэйиини сүрүннэһэ олорор. Ол курдук, 12 улууска 11485 т от тиэйиллэрэ былааннаммытыттан 60,6 бырыһыана миэстэтигэр тиксэриллибит.

Баһылык оннугар исписэлиис араапардаата

Сүөһү-сылгы кыстыгар уустук быһыы-майгы үөскээбитинэн, аныгы сибээһинэн утарыта көрсөн олорон кэпсэтиигэ улуустар баһылыктара (кинилэр убаастанар биричиинэнэн суох түбэлтэлэригэр – солбуйааччылара) араапардыахтаахтара сүбэ мунньах бэбиэскэтигэр ыйыллыбыт эрээри, 11 улуус уонна Дьокуускай куорат быһаччы кыттыбыттарыттан бастакы сирэй бэрт сэдэх. Амма улууһун баһылыга Николай Архипов кэллиэгийэ саалатыгар кэлэн иһитиннэрии биэрдэ. Оттон эфиргэ Муома улууһун баһылыга Петр Черемкин уонна Нам улууһун баһылыга Александр Атласов эрэ кытыннылар. Уоннааҕылар, өрүс арыытыгар чөкөтүллүбүт бугуллары улахан ардах кэннинээҕи халаан уута илдьэ барбытын курдук, оннулара ып-ыраас.

Горнайдар соҕотох исписэлиис кыыһы олордон кэбиспиттэр,  оттон намнар нэһилиэктэрин баһылыктарын, хаһаайыстыбалар салайааччыларын улуус баһылыгын хоһун толору мунньубуттар. Горнай тойотторо улуус сылгытын 80 бырыһыана эбии аһылыкка киирэн турдаҕына уонна тастан 350 дуу, 500 дуу туонна окко наадыйалларын чуолкайдаабакка сылдьан долгуйбат буоллахтарына, Эҥсиэли хочотун дьоно 430 т от тиийбэтин, ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрээри олороллорун иһитиннэрдилэр итиэннэ үүт харчытын суһалсытарга, өртөөһүнү федеральнай таһымҥа туруорсан көҥүллэтэри көрдөстүлэр. Онон хайа баһылык дьонун-сэргэтин олоҕор-дьаһаҕар хайдах сыһыаннаһара ырылхайдык көстөн кэллэ. Петр Николаевич биир дойдулаах салайааччы бырааттарыгар салгынынан “эҕэрдэтин” тириэртэ.

Кэбээйи ото соппоҥун аанньа эмиэ бүтэр уһуктаах

Ааспыт сайын оттооһуҥҥа бастаабыт Амма улууһа отун 45 бырыһыана ордубут. Атыылыахтааҕар буолуох бэйэлэригэр тиийэр-тиийбэт туруктааҕын улуус баһылыга билиннэ. Миниистир күрэхтэһии бирииһэ кыстык түмүгүнэн бэриллиэҕин сэрэттэ. Аммалар эбиэстэрин эмиэ бэйэлэрин эрэ сылгыларыгар сиэтэр санаалаахтар. Бэтэринээрийэ хотуна Лариса Макарова сүөһү-сылгы туһата суох өлүүтэ Аммаҕа саамай элбэҕин бэлиэтээн, уокка арыы быраҕан биэрдэ.

Илин эҥээргэ хаар чарааһыттан, Бүлүү сүнньүгэр хаар халыҥыттан сылгыга ыарахан кыстык сатыылаабытын сылгыһыттартан истэ-билэ сылдьабыт. Ырыганнаан-дьүдэйэн, Аммаҕа курдук, сир-дойду ахсын элбэх сылгы аһылыкка аһара эрдэ киирдэ итиэннэ дьыл түмүктэниэр диэри оттон балачча көҕүрэтиһэр буолуохтаах. Мөлтөөбүт сылгы халлаан сылыйдаҕына охтор айылгылааҕыттан дьаахханыы баар. Кулуннааһын элбэх, төрүөх төрүкү аҕыйах буолара күүтүллэр. Биир үксүн онон сиэттэрэн биирдиилээн улуустар, нэһилиэктэр, хаһаайыстыбалар хаһаастаахтарын даҕаны иһин отунан ыһыахтанартан туттуналлар быһыылаах.

Уус алданнар 679 туонна окко эбии наадыйалларын, Кэбээйиттэн күһүн атыыласпыт отторо хаачыстыбата мөлтөҕүн, аҕыйах хонуктааҕыта тиийэн көрдөөбүттэрэ түүнүктээх да отторо суох буолбутун үҥсэргээтилэр. Айаҕалыы сатаан, Амуртан көрдөһөр санаалаахтар эбит. Муомалар Кэбээйи хагдаҥ отун атыылаһаары гынан баран, аккаастаммыттар. Соппоҥуттан буолбатах, харчытыттан саллан. Улуус баһылыга Петр Черемкин суоттуурунан, 1 туонна от Муомаҕа айаннаан тиийиэр диэри 18 тыһ. солкуобай сыаналанан тиийэр эбит. “Ону ким атыылаһыай. Ол кэриэтэ бэйэбит оппутун кэмчилээн тириэрдэ сатыахпыт. Сааспыт аһара хатаабата буоллар…”—диир Петр Николаевич.

“Үүт харчытыттан олунньуга 500 мөл., кулун тутарга 1,5 млрд тиийиэ”

Маннык иһитиннэрдэ кэпсэтиини түмүктүүрүгэр Петр Алексеев. Итиэннэ абаанса харчыта миэстэтигэр тиийдэҕинэ, дьоҥҥо тэҥҥэ үллэрбэккэ, ким аҕыйах оттооххо, ыксаабыкка-ыктарбыкка балачча үгүөрүтүк биэрэргэ эттэ. Бүддьүөккэ үп-харчы татымынан, сылгыны үөрдээн иитиигэ тиксэриллэр үптэн улуустар бэйэлэрин быһаарыыларынан, улуус иһигэр оту тиэйиигэ туһаныахтарын сөп эбит. Холобур, Үөһээ Бүлүүгэ биэ төбөтүгэр 1300 солкуобайынан суоттанан, 3,5 мөл. солк. тиийэр. Бу хайысхаҕа 35 улуустан билиҥҥитэ 22 улуус сөбүлэһии түһэрсибит. Миниистир сүүмэрдээһини ыытарга икки нэдиэлэ болдьох биэрдэ.

Министиэристибэ күһүн кыстык саҕаланарыгар 8840 туонна оту тиэйии ороскуотугар бүддьүөттэн көмө оҥорорго ылыммыт эбит буоллаҕына, күн бэҕэһээ ол кээмэйин 10167 туоннаҕа диэри улаатыннарарга быһаарбыт. Күн аайы эбиллэ турар. Холобур, бүгүн Нам улууһа тастан эбии 430 туоннаны тиэйэригэр көмө оҥорорго көрдөстө эрээри, атыылааччы көстө илик. Петр Николаевич оту улуус таһыттан тиэйиигэ, бастатан туран, ыраах олорооччуларга көмө оҥоһуллуоҕун, онуоха сылгы базатын тутууга көрүллэр 100 мөл. солкуобайтан “ойо тутарга” күһэллиэхтэрин иһитиннэрдэ. Оччотугар куонкурус аны саас төһө харчы ордубутугар эрэ ыытыллыаҕа. Петр Николаевич оту тиэйиигэ соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр эмиэ кытталларыгар ыҥырда. Бастатан, улуустар эбии төһө аһылыкка уонна битэмииҥҥэ наадыйалларын чуолкайдыах, онуоха нэһилиэктэрдээҕи тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ бэтэринээрдэри кытта от хаачыстыбатын ревизиялыах тустаахтар.  Оччоҕуна эрэ чуолкай хартыына биллиэ.

Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаhыат, edersaas.ru