Хорсун буойун улахан кыыһа 2017 сыллаахха суруйбут ахтыыта
Биһиги аҕабытын, Данилов Адам Даниловиһы, Үөһээ Бүлүү улууһугар урут кырдьаҕас көлүөнэ дьонтон билбэт киһи, арааһа, суоҕа эбитэ буолуо. Кини 1917 сыл сэтинньи 7 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун Ороһу нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Дьадаҥы ыалга уонна көссүүттэн төрөөбүт буолан, кыра сааһыгар икки кыыс оҕолоох ыалга иитиигэ биэрбиттэр. Оччолорго сири эр киһиэхэ эрэ өлүүлээн биэрэллэр эбит.
Оҕо эрдэҕинэ кинилэри кытары дьукаах олорбут, кыратык ааҕар-суруйар Яковлев Яков-Норокуус диэн киһи тымтыкка чоҕунан бэчээтинэй буукубалары суруйарга үөрэппит. Устунан, ол киһини үтүктэн Новгородов алпаабытынан бэйэтэ ааҕар, суруйар буолбут. Инньэ гынан, ииппит аҕата ыыппатын үрдүнэн, күрээн баран оскуолаҕа үөрэнэ киирбит. Кинини быһа 2-с кылааска ылбыттар. 1937 сыллаахха Ороһу 7 кылаастаах оскуолатын туйгуннук бүтэрэн, Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын рабфагар үөрэнэ киирбит. Эһиилигэр Бүлүү өрүс уута борокуот кыайан сылдьыбат буола уолан, үөрэнэ барбатах. Онон Бүлүү педучилищетыгар 2-с кууруска кэтэхтэн үөрэнэ киирэр. Бэйэтин 1938 сыллаахха Тойоку оскуолатыгар география, биология, физкултуура учууталынан анаабыттар. Кэлин, 1941 сылга диэри, Бүлүүгэ улахан дьон киэһээҥи оскуолатыгар, Боотулуу, Тойоку оскуолаларыгар учууталлаабыт.
Хорсун хамандыыр
1942 сыллаахха Бүлүү Мастааҕар учууталлыы сылдьан, бэс ыйыгар Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллыбыт. Челябинскай уобалас Чебаркуль диэн куоратыгар байыаннай лааҕырга артиллерист эпписиэрдэри бэлэмниир кууруска үөрэммит. Доҕордуулар, Бүлүү учуутала Николай Кондаков, Сунтаар учуутала Иван Данилов уонна аҕам, эксээмэннэрин ситиһиилээхтик туттарбыттар.
Аҕабыт 1943 сыллаахха маҥнай 4-с Украинскай, ити сыл ахсынньытыттан Ленинградскай, 1944 сыл алтынньытыттан 3-с Белорусскай фроннарга 76 мм-дээх орудие взводун хамандыырынан сэриилэспитэ. Бойобуой эпписиэр Украинаҕа, Крымҥа Сиваш хомотун босхолооһуҥҥа, Ленинградскай уобаласка, Карелияҕа, Финляндияҕа, Польшаҕа, Илиҥҥи Пруссияҕа кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбыта. Ньиэмэс фашистара дьону-сэргэни сэймэктээн өлөрбүттэрин элбэхтэ көрбүтэ, бойобуой доҕотторун, саллааттарын уоттаах кыргыһыы хонуутугар сүтэрии ыар аһыытын этинэн-хаанынан билбитэ. 1944 сыллаахха хаҥас атаҕар таптаран госпиталга эмтэммит. 1945 сыл тохсунньуга Илиҥҥи Пруссияҕа Кенигсберг таһыгар уҥа атаҕар, төбөтүгэр ыараханнык бааһыран, контузияланан Кыайыы өрөгөйдөөх күнүн госпиталга сытан көрсүбүт. Сэриилэһэ сылдьан тымныйбытыттан сылтаан, сэллигинэн ыалдьан 1946 сыл сааһыгар диэри Свердловскай, Нижнэй Тагил куораттар госпиталларыгар эмтэнэн, 3-с группалаах инбэлиит буолан дойдутугар төннүбүт.
Хорсун сэрииһит, бойобуой эпписиэр, биһиги аҕабыт, элбэх мэтээллэринэн, 1944 сыллаахха Кыһыл Сулус, 1945 сыллаахха «Аҕа дойду сэриитин» 2-с истиэпэннээх, кэлин Кыайыы 40 сыллаах үбүлүөйүгэр «Аҕа дойду сэриитин» 1-кы истиэпэннээх уордьаннарынан наҕараадаламмыта.
Буойун учуутал
Сэрииттэн кэлэн баран, аҕабыт Аммаҕа Абаҕа 7 кылаастаах оскуолатыгар учууталлаабыта. Ол кэмҥэ ийэбит, Тетерина Клавдия Григорьевна, Кировскай уобаластан биэлсэр-акушер үөрэҕин бүтэрэн, үлэлии кэлбит этэ. Икки эдэр дьон сөбүлэһэн, таптаһан, сүрэхтэрин холбоон 1947 сыллаахха ыал буолбуттара. 1949 сыллаахха дьонум аҕам дойдутугар – Үөһээ Бүлүүгэ көһөн кэлбиттэрэ. Аҕам Дүллүкүгэ, кэлин Ороһу оскуолаларыгар нуучча тылын учууталынан, ийэбит биэлсэр-акушерынан уһуннук үлэлээбиттэрэ.
Дьоммут биһигини, 3 кыыһы, улаатыннаран, үөрэхтээн үлэһит дьон оҥорбуттара. Икки балтым аҕаларын туйаҕын хатаран учуутал үөрэхтэммиттэрэ. Мин ийэбин батан, 41 сыл бырааһынан үлэлээн баран, биэнсийэҕэ олоробун. Аҕабыт билигин баара буоллар, 8 сиэннээх, 11 хос сиэннээх, 3 хос-хос сиэннээх буолуо этэ. Ийэбит 1976 сыллаахха, аҕабыт 1993 сыллаахха бэйэлэрин көлүөнэ дьоннорун сиэринэн көнө сүрүннээхтик, чиэһинэйдик олорон, үлэлээн, сэриилэһэн, олохторун салгыыр ыччат дьоннорун хаалларан күн сириттэн бараахтаабыттара.
Учуутал быһыытынан аҕабыт сүрдээх ирдэбиллээх уонна кыһаллымтыа этэ. Кэлин, аҕам үөрэппит оҕолоруттан көрсүбүт дьонум: «Адам Данилович нууччалыы ааҕарга, суруйарга үчүгэйдик үөрэтэн, үлэһит киһи буолбутум»,— дииллэрэ сүрдээх үчүгэй. Ыччаты патриотическай тыыҥҥа иитиигэ улахан суолтаны биэрэрэ. Сэбиэскэй Сойуус араас омуктара Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Ийэ дойдуларын көҥүлүн көмүскээн тыыннарын да харыстаабакка дьоруойдуу сэриилэспиттэрин туһунан элбэхтик кэпсиир этэ.
Сырдык ааттарын үйэтиппитэ
1966 сылтан аҕабыт оройуон Бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн уһуннук үлэлээбитэ. Сыал-сорук туруорунан оройуон нэһилиэктэринэн сылдьан сэриигэ төһө киһи, кимнээх ыҥырыллыбыттарын, хастара сэрии хонуутугар дьоруойдуу охтубуттарын, хас киһи тыыннаах эргиллибитин чуолкайдаан испииһэк оҥорор этэ. «Сэриигэ сылдьыбыттар испииһэктэрин мин чуолкайдаабатахпына, ким оҥоруой», — диэхтиир буолара. Онон буойун аҕам Ийэ дойдуларын көҥүлүн иһин сэриилэспит, тыыннарын толук уурбут биир дойдулаахтарын испииһэгин оҥорон, үйэ-саас тухары умнуллубат өйдөбүнньүк хаалларбыт эбит. Кэнники кэмнэргэ ити испииһэги чуолкайдыырыгар үөлээннээҕэ, сэрии бэтэрээнэ Дудуков Иван Варламович уонна Бэтэрээннэр сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Федорова Ольга Дмитриевна элбэхтик көмөлөспүттэрэ. Улуу Кыайыы 50 сылыгар ити испииһэктэринэн «Үөһээ Бүлүү улууһа 1941-1945 сылларга» диэн Өйдөбүнньүк кинигэ тахсыбыта.
Аҕабыт сэрии бүппүтэ төһө да ырааттар, бииргэ сэриилэспит бойобуой доҕотторун кытта хара өлүөр диэри сибээһин быспатаҕа. Кыайыы күнүгэр Москваҕа биир полкаҕа сэриилэспиттэр түмсүүлэригэр мэлдьи баран кыттара. Үлэлиир эрдэҕинэ хаста да бииргэ сэриилэспит саллааттарыгар анаан-минээн күүлэйдии бара сылдьыбыттаах. Сорохторугар, бэл, харчынан көмөлөһөр этэ.
«Билигин олорон да…»
Тиһэх сылларыгар олоҕун бүүс-бүтүннүү анаабыт Хомуньуус баартыйата, тыыннарын да харыстаабакка сэриилэһэн көмүскээбит улуу Сэбиэскэй Сойуустара ыһыллыбытыттан, үрэллибититтэн сүрдээҕин хомойор, абарар этэ: «Билигин олорон да…», — дэтэлиирэ. Ол курдук урукку дьон, дьиҥнээх хомуньуустар, Ийэ дойдуларыгар, идиэйэлэригэр тиһэх тыыннарыгар диэри бэриниилээх этилэр.
Билигин сэриигэ кыттыбыт бэтэрээннэрбит барахсаттар, өлөн-сүтэн олох аҕыйаан, тарбахха баттанар ахсааннаах киһи хаалла. Сэрииттэн төннөн кэлэн эйэлээх олоҕу тутуспут, тыылга хоргуйан өлөллөрүн утуйарга холоон, сыралаах-сылбалаах үлэлэринэн Кыайыыны аҕалсыбыт дьоммут дьоруойдуу хорсун быһыыларын, сырдык ааттарын үйэлэргэ үйэтитии кинилэр олохторун салгыыр тымыр-сыдьаан билиҥҥи көлүөнэ дьон, ыччат ытык иэспит буолар.
Галина Кононова, «Гражданскай килбиэн» бэлиэлээх үлэ бэтэрээнэ,
СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна.