Сэмэн Ньукулаайабыс Горохов (1926-2020) кинигэ кыбыныылаах, бакыат тутуурдаах, кыырпаҕа суох үрүҥ баттаҕын өрө ньылҕаарыччы тараанан, кынталдьыйан, дьыралдьыйан: “Дорооболоруҥ!” — диэбитинэн киирэн кэллэҕинэ, хоспут иһэ сырдыы түһээччи.
Бу 90-чалаах аарыма кырдьаҕас кэллэ диэн ким да этиэ суоҕа. Уонна, кэм да, бакыатыттан суруксуттаабыт кумааҕыларын ороон, түҥ былыргы, бэйэтин эдэр-сэнэх эрдэҕинээҕи алтыспыт хайа эрэ суруйааччы, салайааччы дуу, оччолордооҕу бэлиэ түгэннэр, түбэлтэлэр дуу тустарынан ахтыытын сыа-сым курдук тутан аргыый үҥүлүтүө: “Доҕоор, бу 60-с сылларга бадахтаах, Халымаҕа Амма Аччыгыйын уонна Болот Боотуру кытта кустаабыппыт туһунан суруйдум. Кыаллар буоллаҕына, таһаара сатааҥ эрэ”.
Ис-иһиттэн үрдүк култууралаах, саха интэлигиэнсийэтин биир кырдьаҕас саастааҕа “мин манныкпын, мин оннукпун” дии-дии түөһүн тоҥсуммутун өйдөөбөппүн. Дьиҥинэн, ааспыт 20-с үйэҕэ үрүлүйэ-харылыйа айан, үлэлээн кэлбит, билигин кылбайа кырдьыбыт бэтэрээни, аныгы 21-с үйэ суруналыыстара, сиэннэрин, хос сиэннэри тэҥэ дьон, Мууһуруу үйэтин иннинээҕи кэм динозаврын курдук көрөллөрө чахчы. Бэл мин, эмэнсийэн эрэр киһи, 80-с сылларга аан бастаан көрүөхпүттэн, билсиэхпиттэн хайдах эрэ сүр баттатабын, ытыктыыбын. Тэҥнээҕим курдук сананар кыаҕым суох.
Сэмэн Ньукулаайабыһы, Муустаах Байхал кытылыттан, Аллайыахаттан төрүттээх, силлиэлиин-буурҕалыын эҥэрдэһэн ситэн-сирилийэн тахсыбыт Хотугу Хоһуун курдук сыаналыыбын. Маҥхайбыт баттаҕын ытыктааммын, саатын сүкпүтүнэн сылдьар булчут курдук, уруучукатын-харандааһын уктубутунан сири-сибиири тэлбит, суруйбут-айбыт суруналыыһы, суруйааччыны, тылбаасчыты үс бэлиэлээх Үрүҥ Хоһуун диэхпин баҕарабын.
СОРСУННААХ СУРУНАЛЫЫС, ХАҺЫАТЧЫТ
Суруйааччы, бэйиэт Сэмэн Горохов “Өлүөнэ Туруук хайалара” диэн хоһоонугар субу курдук суруйар:
“…Былыргы быраман быдан сыллартан,
Өрдөөҕү өксүөннээх үйэлэртэн
Толуу дьыллар туоһулара буолан,
Турдахтара бу улуу очуостар.
Силлиэни-буурҕаны кытта эрийсэн,
Сибигинэһэн-сипсиһэн кэпсэтэ-кэпсэтэ
Түҥ былырыны түөрсэр курдуктар,
Төбөлөрүн хоҥкутан ыларга дылылар”.
Бу устуруокалар кэтэхтэригэр Өлүөнэ эбэбит үллэр үөһүн үрдүгэр Сэмэн Ньукулаайабыс үөлээннээхтэриниин, хотугу хоһууннардыын Ньукулай Абыйчааньынныын, Былатыан Ламутскайдыын, Быладьыымар Сангилыын, Амма Аччыгыйыныын, Күннүк Уурастыыраптыын, Суорун Омоллооннуун, “Кыым” хаһыакка бииргэ үлэлээбит доҕоро, фронтовик-поэт Макар Харалыын, о.д.а. билсиспит дьонунуун үмүөрүһэн кэпсэтэ-ипстэтэ турар курдуктар.
Сэмэн Ньукулаайабыс төрөөбүт дойдутугар Аллайыахаҕа, Үөһээ Халыма, Ленскэй оройуоннарыгар хаһыат эрэдээктэринэн, “Кыым”, “Социалистическая Якутия” хаһыаттар бэйэлэрин кэрэспэдьиэннэринэн, ССКП обкуомун Бэчээккэ сиэктэрин инструкторынан,
боломуочунайынан, “Хотугу сулус”, “Полярная звезда” уус-уран сурунааллар холбоһуктаах эрэдээксийэлэрин кылаабынай эрэдээктэринэн, кэлин, сааһыран баран, “Саха сирэ” хаһыакка үлэлиир сылларыгар, эдэрчи сылдьан ССРС суруналыыстарын II сийиэстэрин дэлэгээтин да быһыытынан алтыспыт, бииргэ үлэлээбит араас идэлээх, таһымнаах, чыыннаах-хааннаах, араас омук дьонун ахсааннарын ааҕан сиппэккин. Онон, Сэмэн Ньукулаайабыс-Үрүҥ Хоһуун көхсүгэр сорсуннаах суруналыыс, хаһыатчыт, бэчээт эйгэтин улахан салайааччытын быһыытынан бастакы бэлиэ иилиллэр.
СЕРОШЕВСКАЙ ҮЛЭЛЭРИН САХАЛЫЫ САҤАРДЫБЫТА
Суруйааччы Хотугу эргимтэ тас өттүгэр, үллэр бааллаах Хоту байҕал кытылыгар силлиэлиин-буурҕалыын эрийсэр сорсуннаах булчуттар, кииллийбит балыксыттар, айылҕа оҕолоро табаһыттар, чэрдээх илиилээх отчут-масчыт тыа дьонун тустарынан документальнай уочаркалар, кэпсээннэр кинигэлэрин таһынан, айылҕаттан бэриллибит талааннаах тылбаасчыт быһыытынан сүҥкэннээх үлэни оҥорон сахатын норуотугар бэлэхтээбит тугунан да кэмнэммэт үтүөлээх. Аҥаардас сыылынай поляк Вацлав Серошевскай “Якуты” олуктаах чинчийиитин ылсан тылбаастаан “Сахалар” кинигэни таһааран, дьиҥнээх хорсун быһыыны, төрөөбүт норуотун төлөннөөх патриота буоларын көрдөрбүтэ, дакаастаабыта. Туруоруммут сыалын-соругун ситэрэн, дьирээлэһэн-туруулаһан туран “Якутские рассказы. Воспоминания” кинигэни күн сирин көрдөрөн, Серошевскайы олоччу сахалыы саҥардыбыт киһинэн буолар.
Ааспыт үйэҕэ, сэбиэскэй саҕана норуоттар доҕордоһуулара, литературалар доҕордоһуулара диэн өйдөбүллэр үрдүктүк тутуллаллара. Литературнай тылбааска улахан суолта бэриллэрэ, баартыйа-бырабыыталыстыба да өртүлэриттэн сыал-сорук туруоруллара. Дэлэҕэ, биһиги сахалар, киэн туттар дьоммут, ини-бии Авксентий, Николай Мординовтар тылбаастарынан Нобелевскай бириэмийэ лауреата Михаил Шолохов “Чуумпу Донун”, “Тиэриллибит кырыһын”, нуучча улуу суруйааччыта Лев Толстой “Сэриитин уонна эйэтин”, атын да тылбаасчыттар өҥөлөрүнэн Пушкин, Лермонтов, Чехов курдук, о.д.а. улахан суруйааччылар айымньыларын уу сахалыы ааҕар, билсэр, тутум улаатар, харыс үрдүүр кыахтаныахпыт дуо.
Биһиги Сэмэн Ньукулаайабыспыт ити бэлиитикэттэн туора турбатаҕа. Хотугу суруйааччылар Владимир Санги, Григорий Ходжер арамааннарын, сэһэннэрин сахалыы саҥардыбыта. Казах Калаубек Турсункулов айымньыларын төрөөбүт тылбытынан ааҕар кыахтаммыппыт. Аймахтарбыт алтайдар биэс суруйааччыларын, ол иһигэр норуодунай суруйааччылара Бронтой Бедюров суруйууларын үрдүк литературнай таһымнаахтык тылбаастаабыта. Ити Үрүҥ Хоһуун Сэмэн Горохов көхсүгэр иилиллэр иккис бэлиэтинэн буолар.
АРХАНГЕЛЬСКАЙТАН ТИКСИИГЭ ДИЭРИ АЙАННААБЫТА
Сэмэн Ньукулаайабыс Муустаах Байҕал аргыарыгар үрдэрэн, силлиэҕэ-буурҕаҕа эриллэн-мускуллан кииллийбит чаллах тиит курдук булгуруйбакка, тостубакка баччааҥҥа диэри сэргэх сэбэрэлээх, айа-үлэлии сылдьара аныгы дьоҥҥо, ыччакка чөл мөссүөннээх олох тыыннаах холобурунан буолар. Сэмэн Ньукулаайабыс, этэр курдук, дойду экстремал айанньыттарын кэккэлэригэр хайа-баҕарар киирсэр хорсун-хоодуот суруналыыһынан буолар. Арктикаҕа уу суолунан айан аһыытын-ньулуунун этинэн-хаанынан билбит, чинчийбит саха соҕотох суруналыыһа диэххэ наада. Индигир төрдүттэн – Чокуурдаахтан Дьокуускайга диэри “Өрүс-муора” кылаастаах таһаҕас тиэйэр устар аалынан Өлүөнэ өрүһү өрө өксөйөн турардаах. Ити өссө бэтэрээнэн буоллаҕа. Уонча сыллааҕыта, “Саха сирэ” хаһыакка үлэлии сылдьан, Архангельскайтан Тиксиигэ диэри ый аҥаара муоранан устубута. Хараабыл салалтата 80 саастаах кырдьаҕас тулуурун, үлэлиир дьоҕурун, кыаҕын бэлиэтээн, сөҕөн Сэмэн Ньукулаайабыска “Ыраах устуу I кылаастаах мотуруоһа” диэн бэйэлэрин тус идэлэринэн үрдүк таһымнаах ааты иҥэрбитэ. Итиник ааттаах Үрүҥ Хоһуун Сэмэн Горохов көхсүгэр үһүс бэлиэ иилиллэр.
Ити курдук, улахан олоҕун суруналыыстыкаҕа, бэчээт эйгэтигэр анаабыт, үтүмэннээҕи үлэлээбит, аны да үлэлии-хамсыы, айа-тута сылдьар Хоту сир уола – үс бэлиэлээх Үрүҥ Хоһуун, саха саарына Сэмэн Горохов үүнэр, сайдар ыччат дьоҥҥо идэҕэ бэриниилээх буолуу, таһаарыылаах үлэ, билиигэ-көрүүгэ, олоххо тардыһыы күүһүн, төрөөбүт дойдуга, норуокка таптал тыыннаах холобурунан буолар. Оттон Сэмэн Ньукулаайабыс түөһүн үс үрдүкү судаарыстыбаннай бэлиэ: “СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ”, “П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ”, “Суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэ” лауреаттара ааттар көмүс бэлиэлэрэ киэргэтэллэр.
Иван КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ.
Уочарка С.Н.Горохов 90 сааһын көрсө 2016 с. суруллубута.