Оҕо оонньоон улаатар, сайдар. Оонньуу нөҥүө аан дойдуну арыйар. Бэйэни хааччахтанан олоруу кэмигэр дьиэҕэ олорбуппут икки аҥаар ый буолла. Маннык олорууну ордук оҕолор тулуйбаттар. Кинилэр айылҕаларын быһыытынан сүүрэр-көтөр, оонньуур, саастыылаахтарын кытта алтыһар айылгылаахтар. Ону тэҥэ, улаатан эрэр оҕо этэ-сиинэ сибиэһэй салгыҥҥа, күн уотугар наадыйар.
edersaas.ru
Оҕолор куруук төлөпүөҥҥэ олорон сылайар, оонньообокко, тэһийбэккэ ытаһар-соҥоһор, хаппырыыстыыр буолуохтарын сөп. Маныаха кинилэри аралдьытыахха, оонньотуохха, дьарыктыахха, ону тэҥэ, күннээҕи эрэсиимнэрин тутуһуннарыахха наада. Төрөппүттэр уһуйаан иитээччитин уонна учуутал үлэтэ ыараханын бу күннэргэ үчүгэйдик биллилэр диэн мээнэҕэ эппэттэр.
Дьиҥинэн, дьиэҕэ олорон, дьиэ кэргэн уопсай дьарык булан, оҕолордуун бииргэ оонньоон, айан-тутан, умнуллубат күннэри атаарыахтарын, бэйэ-бэйэлэрин кытары истиҥ сыһыаннарын өссө бөҕөргөтүөхтэрин сөп.
Дьарык оҥостуҥ
Урукку оҕолор наар таһырдьа сүүрэн-көтөн, оонньоон тахсаллара. Билигин оннук маассабай оонньуу сылдьар оҕолору көрбөккүн. Үксүн көмпүүтэр, төлөпүөн тутан, онно оонньууллар. Төрөппүттэр даҕаны, төлөпүөннэрин илиилэриттэн араарбаттар. Урут төрөппүттэр, эбэлэр-эһэлэр киэһэ ахсын дьиэ кэргэнинэн оонньуулары тэрийэллэрэ. Остуол тула олорон, хабылыктыыллара, хаамыскалыыллара, лотуолууллара, хаартылыыллара, тыксаанныыллара, саахымакка, дуобакка күрэхтэһиилэри тэрийэллэрэ. Оҕо кыаҕынан көрөн, уустугурдан иһэллэрэ, бастаан соруйан хотторон, оонньуур баҕатын көбүтэллэрэ.
Сүүрүүлээх-көтүүлээх да, өй үлэтин эрчийэр оонньуулар оҕону бары өттүнэн сайыннараллар. Аныгы кэмҥэ бэлэм остуол оонньуутун арааһа баар, анал маҕаһыыннарга атыыланаллар. Ону оҕо сааһынан көрөн, анаан-минээн дьарык оҥостон, мантан сайын дьиэ кэргэнинэн бииргэ оонньуургутугар ыҥырабыт.
Кырачааннарга
2-4 саастаах оҕолорго оонньуулар судургу соҕус буолаллар. Сүрүннээн уҥуоҕа, былчыҥа бөҕөргүүрүгэр, тыла-өһө, болҕомтото сайдарыгар, мэйиитэ үлэлииригэр туһуланаллар.
Сиэркилэ
Оҕо “сиэркилэ” буолар, төрөппүт хамсаныытын барытын үтүктэн иһиэхтээх. Бастаан судургу хамсаныылартан саҕалаан баран, аҥаар атахха ыстаҥалааһын, харбыыр, үҥкүүлүүр курдук хамсаныахха сөп. Ол кэнниттэн оруолгутун уларытыһаҕыт, оҕо хамсаныылары толкуйдуур.
Кыыллар
Оҕолор кыыллар буолаллар, төгүрүччү тураллар, төрөппүт – ыытааччы. Кини хамаандатынан оҕолор араас хамсаныылары толороллор: куобахтар – ыстаҥалыыллар, баҕалар – чохчоҥнууллар, ынахтар – муостарын көрдөрөллөр, маҥырыыллар, ыттар – тылларын таһааран баран, аҕылыыллар, чыычаахтар – кынаттарынан сапсыналлар, туруйалар – аҥаар атахтарыгар тураллар, о.д.а.
Дьаабылыканы хомуй
Хортуоҥкаттан мастары кырыйан баран, онно тимэхтэри тигиҥ. Дьаабылыкалары кырыйан баран, онно быанан, сабынан иҥиннэртээҥ, тимэх курдук уһуллар буолуохтаах.
“Дьаабылыкаларбыт буспуттар, сиппиттэр, үүнээйибитин хомуйуох!” диэтэххитинэ, оҕо дьаабылыкалары устуохтаах. Ол кэнниттэн төттөрү иҥиннэриэхтээх. Бу оонньуу оҕо тарбахтара сайдалларыгар туһалаах.
Куруппаҕа уруһуй
Нэлэгэр иһиттэргэ (тэриэлкэлэргэ, подноска) куруппалары кутуҥ: маанка, гречка, рис. Онтон тарбаҕынан куруппаҕа төгүрүгү, үс, түөрт муннуктары уруһуйдуугут, оҕо үтүктэр. Бу кэнниттэн арыый уустук уруһуйдарга көһүөххэ сөп. Ытыска куруппа араастык сыстара эмиэ оонньуу буолуон сөп.
Куукула тыйаатыра
Устуулу таҥаһынан бүрүйэн баран, кыра куукулалары, кыыл оонньуурдары ылан, биир остуоруйаны көрдөрөҕүт. Тарбахха кэтиллэр куукулалар, сабыллар быыстаах сцена баара өссө үчүгэй. Манна дьиэ кэргэн чилиэннэрэ бары кытталлара ордук. Аныгыскыга оҕолор эмиэ кыттыһыахтарын сөп. Хараҥардаҕына, күлүктэринэн көрдөрүллэр тыйаатыры арыйыаххытын сөп. Оҕолор барытын тыыннааҕымсытан көрөллөр, ол иһин маннык тыйаатыры олус сөбүлүүллэр.
4-6 саастаахтарга
Бу саастарыгар оҕолор сүүрэллэрин-көтөллөрүн, саастыылаахтарын кытары бииргэ оонньуулларын олус сөбүлүүллэр. Билэр-көрөр баҕалара улахан. Манна улахан киһи иилээн-саҕалаан, салайан биэрэрэ, оонньууну тэрийэрэ ордук.
Болҕомтолоох буол!
Остуолга хас да биридимиэти ууран баран, 3-5 сөкүүндэ иһигэр “барытын өйгөр хатаа” диэн сорудахтыыгыт. Ол кэнниттэн оҕо тиэрэ хайыһар, ол кэмҥэ төрөппүт биир малы ылан кистээн кэбиһэр. Оҕо иккистээн көрөн, ханнык мал кистэммитин таайыахтаах.
Эбэтэр, тиэрэ хайыһан баран, остуолга ханнык маллар баалларын этэн биэриэхтээх. Сыыйа уустугурдан, малы эбэн иһиэххэ сөп.
Баатаны үрүү
Баата кыра лоскуйдарын оҕолорго биэрэҕит. Ким баатата бастакынан биэтэккэ кэлэр эбитий диэн күрэхтэһии буолар. Оҕолор баатаны үрэллэр, илиилэринэн тыытыа суохтаахтар. Тыыппыт киһи төттөрү төннөн, саҥаттан саҕалыыр, эбэтэр оонньууттан туоруур. Бу курдук тугу баҕарар үрүөххэ сөп. Оҕо тыҥатын сайыннарар.
Көстүбэт сурук
Кумааҕыга лимон сүмэһининэн уруһуйдааҥ, эбэтэр суруйуҥ. Куурбутун кэннэ, ууга дьуот кутан, суурайан баран, киистэнэн ол уутунан кумааҕыны сотоҕут. Оччоҕо суруккут, эбэтэр уруһуйгут көстөн кэлиэ.
Ону тэҥэ, кумааҕыга үүтүнэн суруйуохха сөп. Куурбутун кэннэ,чүмэчи уотугар тутан, кэнниттэн кыратык кэриэртэххэ, сурук көстөн кэлэр. Болҕойуҥ! Оҕолорго уотунан оонньуур сатамматын өйдөтүҥ.
Кылааты көрдөөһүн
Биир мотуок сап быатын түмүгэр кэмпиэти, эбэтэр оонньууру, туох эрэ бэлэҕи баайан баран, кистээн кэбиһэҕит. Мотуок сабы дьиэ иһигэр онон-манан субуйан, суолгутун кистиигит. Оҕоҕо мотуок сабы туттаран кэбиһэҕит, кини бу сабы эрийэн, кылаатын булуохтаах.
Иккиһинэн, сап оннугар саппыыскалары туһаныахха сөп. Оҕо кыайан аахпат буоллаҕына, уруһуйдаан, иккис саппыыска ханна баарын ыйаҕыт. Бу курдук саппыыскалары көрдөөн, бүтэһигэр кылаатын булан ылар. Эбэтэр, кылааты көрдүүр каартаны уруһуйдуохха сөп.
Куоска уонна барабыайдар
Оҕолорго миэлинэн уруһуйдаан, эбэтэр ураҕастары уурталаан “дьиэ” оҥостоллор. Биир оҕо Куоска буолар. “Чэ!” диэн хамаанда бэриллээтин, барабыайдар куоталлар, ону Куоска сырсар. Барабыайдар дьиэлэригэр киирдэхтэринэ, куоска кинилэри кыайан туппат. Барыларын туппутун кэннэ, атын оҕо куоска буолар.
Күнүс-түүн
Оҕолор тула тураллар, ыытааччы: “Күнүс!” диэтэҕинэ, оҕолор эккирииллэр, хамсаналлар. “Күнүс, күнүс, күнүс, түүн!” диэни истээт, оҕолор хайдах турбуттарынан, хамсаабат буолан хаалаллар. Сүүрэн испит оҕо аҥаар атаҕын көтөхпүтүнэн, айаҕын аппытынан туран хаалар. Ыытааччы кинилэри кэрийэ сылдьан, күллэрэ сатыыр, илиитинэн таарыйыа суохтаах. Күлбүт, эбэтэр, хамсаабыт оҕо оонньууттан туоруур.
Үргэммит куурусса
Биир оҕо таҥаһыгар “прищепкалары” иилэҕит. Кини куурусса курдук саҥара-саҥара, сүүрэ сылдьар. Оҕолор “кууруссаны үргүүбүт” дии-дии кини таҥаһыттан “прищепкалары” ыла сатыыллар. “Куурусса” туппут оҕото бэйэтэ куурусса буолар.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: интэриниэттэн.