Сэбиэскэй кэмҥэ үүнээйи арыыта диэн суоҕун кэриэтэ этэ, ол оннугар дьааһыгынан “комбижир” диэн кэлэрэ. Алаадьыны, бэрэскини буһаралларыгар буруолуур, чааннырар да этэ! “Комбижиры” подсолнух арыытын сибиинньэ, ынах сыатыгар булкуйан оҥороллор эбит.
Кэлин үүнээйи ыраастаммыт арыыта дэлэйдик кэлэр буолбута. Буруолаабатынан, сыта суоҕунан тута сөбүлэппитэ. Дьэ, ол эрээри, бу арыыбыт туһалаах дуо? Биир киһи сылга 10-15 лиитирэ подсолнух арыытын сиир эбит. Ону таһынан, араас аска кистэнэ сылдьарын этэ да барбаккын!
Сыа, арыы туһата
Сыа организмҥа наадалаах, түргэн эниэргийэни биэрэр. Сыаҕа (арыыга) битэмииннэр, фосфолипидтар бааллар. Быар, тымыр үлэтигэр “полиненасыщеннай” сыалаах кислоталар наадалар. Фосфолипидтар килиэккэни көмүскүүллэр, ньиэрбэ, быар, мэйии килиэккэлэрин үүннэрэллэр, холестерины таһаараллар. А битэмиин антиоксидантнай дьайыылаах, эттэн-хаантан радиацияны ыраастыыр. Аска сыа тиийбэт буоллаҕына, доруобуйа мөлтүүр, сорох гормоннар үөскээбэттэр.
Өр кэмҥэ “кыыл сыата, ынах арыыта холестерины үрдэтэр” диэн, диетологтар аҕыйатарга сүбэлииллэр этэ. Кэнники АХШ учуонайдара чинчийбиттэринэн, линолевай кислоталаах үүнээйи арыытын элбэхтик сиир дьоҥҥо сүрэх ыарыыта элбэх эбит. Оттон ынах арыытын сиир дьон аҕыйахтык ыалдьыбыттар. Тоҕо диэтэр, холестерины “куһаҕан” уонна “үчүгэй” диэҥҥэ араарар буолбуттар. Ынах арыытыгар тымыр бүөтүн үөскэппэт “үчүгэй” холестерин баара биллибит.
Омега-3 уонна Омега-6
Подсолнух ыраастамматах арыытыгар Е битэмиин, сүрэх-тымыр систиэмэтигэр туһалаах полиненасыщеннай сыалаах кислоталар элбэхтэр. Ол эрээри, кэнники биллибитинэн, Омега-6 диэн кислота олус элбэх эбит. Организм Омега-6 ылан арахидоновай кислотаҕа кубулутар, ол иһиини (воспаление) үөскэтэр, тымыры кыаратар молекулалары оҥорон таһаарар идэлээх эбит. Оттон Омега-3 муора бородуукталарыгар, сыалаах балыкка, лүөн арыытыгар баар, кини олус туһалаах.
Урут киһи аймах аһыыр аһыгар Омега-3 уонна Омега-6 тэҥнэһиитэ 1:3 кэриҥэ буолара. Билигин, “Википедияҕа” сурулларынан, бу бэссэстибэлэр тэҥнэһиилэрэ 1:20 буолбут. Ол эбэтэр, Омега-6 кислотаны сиирбит 6-7 төгүл элбээбит. Биллэн турар, кинилэр организмҥа наадалаахтар, ол эрээри, Омега-6 олус элбиэ суохтаах.
Кэнники 50 сыл иһигэр киһи организмыгар линолевай кислота (Омега-6 биир көрүҥэ) 3 төгүл элбээбит. Онон элбэх үүнээйи арыытын сиирбит түмүгэр, килиэккэҕэ уларыйыы барар, бэссэстибэлэр атастаһыылара кэһиллэр диэн учуонайдар дакаастаабыттара.
Судургутук өйдөөтөххө, Омега-6 иһиини (воспаление) үөскэтэр, Омега-3 иһиини тохтотор. Онон, Омега-6 сиир буоллахха, соччонон элбэх Омега-3 сиэхтээх эбиппит. Күннээҕи аска Омега-6 кыччаттахха, өр кэмнээх иһии кыччыыр, тардар.
Үүнээйи арыытын хайдах оҥороллоруй?
Үүнээйини көннөрү ыган, арыытын ылар буоллахтарына – бу олус туһалаах арыы. Ол эрээри, көстүүтүн, амтанын тупсараары, болдьоҕун уһатаары “рафинация” ньыматын туһаналлар. Ол түмүгэр, биһиги күн аайы сиир арыыбыт “рафинированный” уонна “дезодорированный” диэн буолар.
Аан бастаан подсолнух сиэмэтиттэн ыгыллыбыт арыыны сөҥөрдөллөр, уутун, буорун, отун ыраастаары, эрийтэрэллэр. Онтон итии ууну кутан, эбии ыраастыыллар. Бу “гидратация” ньыматыгар фосфолипидтара сүтэллэр. Онтон солоҕунан сыа кислоталарын сууйаллар.
“Экстрация” — растворители (ньиэптэн ылыллыбыт гексаны, бэнсиини) кутан, арыытын эбии ыган ылаллар. Көннөрү баттаттахха, элбэх арыы кэлбэт буоллаҕа. Онуоха туһалаах бэссэстибэлэрэ (лецитин, хлорофилл, Е битэмиин, минераллар) сүтэллэр.
“Адсорбционная рафинация” — арыы өҥүн сырдаталлар, гексан тобоҕун сууйаллар, белогун, фосфолипидтарын суох гыналлар.
“Дезодорирование” — 210-230 кыраадыс итиигэ паарынан үрдэрэн, сытын, амтанын суох гыналлар, маҥхаталлар.
“Винтеризация” — тоҥорон, буоскатын ыраастыыллар.
Лецитини ылбыттарын түмүгэр, Омега 6 олус элбиир. Бу кэнниттэн арыыны 1 бэлиэлээх пластик иһиккэ куталлар. Бу пластик ыарахан металлары таһаарар, онон арыыга “трансжир” элбиир. “Трансжир” элбэх буоллаҕына, гормон атастаһыыта кэһиллэр, сүрэх, быар ыарыыта, искэн үөскүүр.
Ол эбэтэр, үүнээйи ыгыллыбыт арыытын сууйаллар, ититэллэр, паардыыллар, ньиэп бородууктатын, солоҕу да куталлар, тоҥороллор, ол эрэйдээбиттэрин түмүгэр, соччо туһата суох эрээри, ыһаарылыырга табыгастаах, ыраас, сыта-амтана суох арыы буолар эбит. Маннык арыыны кэнники кэмҥэ эрэ оҥорор буолбуттара.
Сыа көрүҥнэрэ
“Полиненасыщеннай” сыа – икки уонна онтон элбэх хос молекулярнай ситимнээх (үүнээйи арыытыгар, сиэмэтигэр, балыкка баар). “Мононенасыщеннай” сыа – биир хос ситимнээх (авокадоҕа, эриэхэҕэ, рапс арыытыгар). “Насыщеннай” сыа (кыыл сыата) – оннук ситимэ суох.
“Трансжир” — “ненасыщеннай” сыа, кини кытаанах тутуллаах. Маргариҥҥа 26%, кондитерскай арыыга 33%, үүнээйи арыытыгар 1-4% “трансжир” баар буолар. “Трансжир” олус токсичнай (искэни, диабеты, сүрэх-тымыр ыарыыларын, арамачыыһы, уойууну үөскэтэр) буолан, Доруобуйа харыстабылын аан дойдутааҕы тэрилтэтэ (ВОЗ) туһанары бобон турар, онон үгүс дойдуларга бобор сокуоннар ылыллыбыттара.
Ол үрдүнэн, биһиги дойдубутугар 10%-ҥа диэри “трансжиры” (маргарины) туһанан, бэчиэнньэлэри, кэмпиэттэри, туортары, о.д.а. оҥороллор. Бу бородуукталарга эмиэ “рафинированнай” бурдук уонна үрүҥ саахар туһаныллар. Ол иһин ити ыарыылар үксүү тураллар.
Пальма арыыта буортулаах дуо?
Дьиҥинэн, пальма арыыта бэйэтэ буортута суох. Азия дойдуларыгар киэҥник туһаныллар. Ол эрээри, хомойуох иһин, Арассыыйаҕа чэпчэки сыаналаах, аска туттуллуо суохтаах тиэхиньиичэскэй арыыны киллэрэллэр эбит.
Торт, сакалаат, кэмпиэт, бэчиэнньэ, крекер, чипса, майонез, йогурт, хойуннарыллыбыт үүт (сгущенка), иэдьэгэй, сыыр, о.д.а. — манна барытыгар пальма арыытын туһаналлар. Бородуукта суутугар үксүгэр “пальма арыыта” диэн суруйбаттар, атыннык кубулдьутан, “үүнээйи арыыта” эҥин диэн суруйаллар.
Бу маннык намыһах хаачыстыбалаах пальма арыытыгар “куһаҕан” холестерины үрдэтэр, бэссэстибэлэр атастаһыыларын кэһэр, сүрэх ыарыытын, тымыр кыарыырын, бүөлэнэрин үөскэтэр сыалар бааллар. Киһи организмыгар киирэн баран, тахсыбакка, шлак быһыытынан хаалар эбит.
Ханнык баҕарар арыы ыһаарылыырга буруолуур буоллаҕына, эбэтэр хаста да тутуннахха, дьааттаах канцерогеннары үөскэтэр.
Түмүккэ
Билигин атыыга араас арыы барыта баар. Чэпчэки сыаналааҕы эрэ сырсыбакка, доруобуйаҕа төһө туһалааҕын көрөн, ааҕан-билэн баран, атыылаһар ордук. Холобур, “рафинированнай” арыылары аҕыйахтык сииргэ, хараҥа өстүөкүлэ иһиттээх, сылыппакка эрэ ыгыллыбыт, туһалаах арыылары атыылаһа сатааҥ. Кокос, оливка, авокадо арыытын төһө баҕарар ыһаарылыахха сөп, буруолаабат, амтаны уларыппат, куһаҕан бэссэстибэлэри үөскэппэт.
Ырыынакка баар арыылартан оливка уонна кокос арыылара доруобуйаҕа буортута суохтар. Ону тэҥэ, ынах арыытыттан оҥоһуллар “ГХИ” диэн ааттанар арыыны ыһаарылыырга туһаныахха сөп.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: kp.ru rusoil.ru
ГХИ арыы ырыссыаба
Индияҕа бу арыыны эмтээх дииллэр, “убаҕас көмүс” диэн ааттыыллар. Сылы сылынан, өр харайыллар. Элбэх сыалаах ынах арыытын мөлтөх уокка ууллараллар, 5 мүнүүтэ оргуйбутун кэннэ, уотун өссө мөлтөтөллөр (40-ча мүнүүтэ). Үөһээҥҥи күүгэни баһан ылыллар. Аллараа үөскээбит маҕан өҥнөөх арыыны тоҕуллар (итиннэ консерваннар, лактоза, казеин бааллар). Ортотугар үөскээбит дьэҥкир, ыраас арыы – ол ГХИ дэнэр. Эриэхэ курдук сыттаах буолар. Сойутан баран, сиидэлэнэр. Ол эбэтэр, ууллубут арыы дьэҥкир өттө ГХИ арыы диэн буолар эбит.
Күҥҥэ 1-2 остолобуой ньуоска сөп буолар, элбэҕи сиэниллибэт. А, Е, В битэмииннээх, минераллардаах. Аюрведаны тутуһар дьон иммунитеты күүһүрдэр, эдэргэ түһэрэр, тымыры бөҕөргөтөр, быары ыраастыыр, токсиннары таһаарар, иһиини тохтотор, бааһы оһорор, куртахха, оһоҕоско, сүрэххэ, уҥуохха, харахха, хааҥҥа, силиигэ, мэйиигэ, тириигэ олус туһалаах дииллэр.
