Быйылгы Олоҥхо Ыһыаҕар суруналыыстарга ураты болҕомто ууруллубутун бэлиэтиэххэ сөп.
edersaas.ru
Дьиҥэр суруналыыс аймах улахан болҕомтоҕо наадыйбат. Биһиэхэ үлэлиир усулуобуйа эрэ тэрилиннин, онтон атына — бэйэбит кыахпытыгар. Мин болҕомто диэн, улуус баһылыгыттан саҕалаан бырабыыталыстыба таһымнаах салайааччыны кытта атах тэпсэн дуоһуйа кэпсэтиини этэбин.
Ол курдук, пресс-киини салайбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сибээс министиэристибэтин иһинэн үлэлиир Бэчээт дэпэртээмэнин исписэлиистэрэ Алевтина Иннокентьева, Сусанна Никитина уонна Владислав Касьянов салайар Нам улууһун «Эҥсиэли» хаһыатын эрэдээксийэтин үлэһиттэрэ суруналыыстары Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, быйылгы Олоҥхо Ыһыаҕын тэрийэр кэмитиэтин салайааччыта Ольга Балабкинаны, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, Олоҥхо национальнай кэмитиэтин салайар Александр Жирковы, XIII Олоҥхо Ыһыаҕын туруорааччы режиссера Руслан Тараховскайы кытта анаан көрүһүннэрдилэр. Маннык тэрээһин мин сылдьыбыт ыһыахтарбар — Дьааҥыга да, Алдаҥҥа да суоҕа. Бу эмиэ эппиэттээх салаа дьоно үлэлэригэр сыһыаннарыттан тахсар буоллаҕа. Дьиҥэр, суруналыыстар бу курдук атах тэпсэн олорон, сыралаах үлэ түмүгэ хайдах ситиһиллибитин киэҥ араҥаҕа таһаарар буоллахтарына эрэ, норуот бэйэтин дьоруойдарын сыаналыыра чахчы. Онон, түгэнинэн туһанан, Олоҥхо Ыһыаҕын Пресс-киинин салайааччыларыгар суруналыыстар ааттарыттан истиҥ махталбын тиэрдэбин.
Туруорааччы режиссер Руслан Тараховскай ыһыах аһыллыытын ис хоһоонун сиһилии кэпсээбитэ барыбытын астыннарда.
Үс улууска Олоҥхо Ыһыаҕын туруорбут режиссер
Руслан Тараховскай Олоҥхо Ыһыаҕар туруорааччы режиссер быһыытынан үһүс улууһугар үлэлиир. Олоҥхо Ыһыаҕын кини аан бастаан 2016 с. ыраах Дьааҥыга, былырыын — Алдан оройуонугар, быйыл Нам улууһугар ыытта. Бу ыһыахтар бэйэ-бэйэлэриттэн туох атыннаахтарый?
— Ханнык баҕарар улуус ураты тыыннаах, өрүттээх. Холобура, Дьааҥыга хайа култууратын көрдөрөр сорук турбута. Дьааҥылар Суорбалдьын Хотун диэн Киһилээх хайатын иччитэ диэн баарын бэйэлэрэ да билбэттэр этэ. Аныгы дьон быһыытынан үһүйээннэри билбэттэрэ чахчы. Биһиги, ыһыаҕы туруорааччылар, ол үһүйээн сүрүн дьоруойугар олоҕуран, Хотун дьахтар биир дойдулаахтарыгар ыыппыт тааһыгар алгыс уотун оттубуппут. Ол иһин да буолуо, ыһыахпыт аһыллыыта олус табыллыбыта.
Онтон Алдан ыһыаҕар болҕомтобутун араас омук дьоно түөлбэлээн олороругар туһаайбыппыт. Ол аата манна ил, эйэ, бэйэ-бэйэҕэ ураты сылаас сыһыан олохсуйбут эбит диэн толкуй саҕар сорук турбута. Ньымгакаан диэн эбэҥки норуотун эпоһыгар таба тайаммыппыт. Араас омук мустубут сиригэр биир тыыны саҕыы, Саха сиригэр олорон сайдабыт, үүнэбит диэн санааны бигэргэтиибит бу улууска эмиэ табыллыбыта. Бэлиэтээн эттэххэ, Алдан нууччалара эбэҥкини сахаттан араарар буолбуттара. Биир сирэйдээх дьон култуураларын билбэккэ сылдьан, саха, эбэҥки диэн араарбат, биир норуот курдук көрөр буоллахтара. Кылаабынайа, араас омук дьоно Олоҥхо Ыһыаҕын суолтатын өйдөөбүттэрэ, — диэн бэлиэтээтэ Руслан Тараховскай.
«Улууһу барытын түмтүбүт…»
Руслан Тараховскай эдэр режиссердар уус-уран салайааччылара, култуура диэйэтэлэ Андрей Борисов кинилэри үөрэппит, ииппит-такайбыт үөрэҕин холобурдаата:
— Андрей Саввич биһиэхэ өрүү: «Улуус олохтоохторо Олоҥхо Ыһыаҕар тус бэйэлэринэн кыттыыны ылан астыныахтаахтар уонна дуоһуйуохтаахтар. Эһиги, бастатан туран, ону ситиһиҥ», — диэн соругу туруорар. Ол эбэтэр бу улуус сайдыытыгар олугу уурбут саамай биллэр үһүйээн чахчытын эбэтэр история кэрдииһин ис сүмэтин ылан, улуус олохтоохторун барытын кытыннаран, түмэ тардан ыһыах кыттыылаахтарыгар тиэрдиэхтээхпит, кинилэр төрөөбүт дойдуларынан киэн туттууларын уһугуннарыахтаахпыт. Ол, биһиги санаабытыгар, табылынна. Олоҥхо Ыһыаҕын аһыллыытыгар 19 нэһилиэк дьоно кыттыыны ыллылар. 1,5 тыһыынча курдук киһиттэн 1000 курдук — улахан киһи, 500-чэкэ — оҕо. Онно эбии Дьокуускайтан Саха академическай уонна Олоҥхо тыйаатырдарын артыыстара, филармония хора уонна симфоническай оркестра, «Кыл сахалар» оркестр, Опера уонна балет тыйаатырын хора уонна балериналара — ааҕан сиппэккин…
Алгыстаах Ытык Дуоҕа
— Ытык Дуоҕа — судаарыстыбаннас, аҕа баһылык былааһын бэлиэтэ. Өрөспүүбүлүкэ Аҕа баһылыгар Айсен Николаевка Үөһээ дойдуттан үрдүк айыылары кытта ситимнээн баран, Ытык Дуоҕаны туттардыбыт. Алгыстаннаҕына эрэ былаас норуоту кытта ситимэ күүстээх, биир санаалаах, тыыннаах буолар диэн санааттан Ытык Дуоҕа нөҥүө алгысчыт Ил Дархаҥҥа үөһэттэн алгыһы тиксэрдэ. XIII Олоҥхо Ыһыахха биир сонун сүүрээнинэн бу буолла. Бу иннинэ 12 сылы быһа ыһыаҕы оҥорон кэлэн баран, Ытык Дуоҕа суолтатын дьэ быйыл өйдөөтүбүт, — диэн бэлиэтээтэ Руслан Тараховскай.
Онуоха суруналыыстар: «Бу маннык көстүү архыыптарга баара буолуо дуо?» — диэн ыйыппыттарыгар режиссер: «Баҕар, баара буолуо эрээри, биһиги итинник толкуйу өйдөөбөккө, билбэккэ да сырыттахпыт дии», — диэн хоруйдаата.
Олоҥхо Ыһыаҕын дьоруойдара – Нам улууһун сураҕырпыт дьон
— Нам сирэ — саха дьоно түөлбэлээн олорор төрүт дойдулара. Олоҥхону, ыһыаҕы өбүгэ саҕаттан билэр, хааннарыгар баар төрүт култууралара. Ол иһин улуус муниципалитетын баһылыга Юрий Слепцов бастакы мунньахтарга Нам сирин ааттаах-суоллаах дьонун көрдөрүүгэ, киэҥ араҥаҕа билиһиннэриигэ болҕомтобутун туһаайарбытыгар көрдөспүтэ. Баһылыгы, Нам уопсастыбыннаһын кытта кэпсэтэн баран: «Барыта олоҥхо тылынан барыахтаах, улуус ийэ олоҥхоһуттара баар буолуохтаахтар», — диэн баҕа санааларын ылынан, Бэдьээлэни, Буоратайы, Тойон Муруну, Дьиибэ Бытыктааҕы сүрүн дьоруойдарынан оҥордубут. Ону таһынан, Мычаар Алааппыйа уонна Хобороос диэн Дьиибэ Бытыктаах иннинэ баар олоҥхоһуттарга тиийэ арыйан көрдөрдүбүт. Улуус Нам оҕонньоро, Мымах кинээс курдук улуу дьон, Максим Аммосов, Илья Винокуров курдук судаарыстыбаннай диэйэтэллэр төрөөбүт дойдулара буолалларын арыйдыбыт.
Лидия Новгородова – саха норуотун бастакы арфистката. Билигин кини 80-ча саастаах. Арфа тыаһыгар киһи хараҕар уу уста турара көстөн кэлэр. Өлүөнэ өрүһү арфа тыаһыгар уйдаран доҕуһуоллаан ойуулаатыбыт.
Нам улууһун символын Кубаны бу кэрэ көтөрү санатар балерина үҥкүүтүнэн көрдөрдүбүт.
Маныаха Лидия Новгородова үөрэнээччилэрэ — Үрдүкү муусука оскуолатын үөрэнээччилэрэ түөрт арфаҕа оонньоотулар. Арфа, балерина, Өлүөнэ Эбэ көстүүтэ — бу барыта Олоҥхо Ыһыаҕын арыллыытын олуһун киэргэттэ.
Олоҥхоҕо уһуйбут үһүйээннэргэ суруллубут тыа эмээхситтэрин көрдөрдүбүт. Кинилэртэн ситим быстыбакка, бу Дьиибэ Бытыктаахха диэри кэлэн билигин да Намҥа бу эпическэй айымньы сайда турар. Онон бу ыһыахха олоҥхо түҥ былыргы кэминээҕи историятын дьүһүйэн көрдөрдүбүт. Бу кэнэҕэс кэлэр кэнчээри ыччакка утум салҕана турар диэн өйдөбүллээх. Ити сценаристарбыт ситиһиилэрэ, — диэн бэлиэтээтэ Руслан Тараховскай.
Тимир, мас уустара, олоҥхоһут ааттаахтара – бу бары намнар
— Тимир уустар төрүт дойдулара — Нам улууһа. Чап уустара Намтан барбыттар. Күөсчүттэр диэн туойтан иһит оҥорор дьон бааллар эбит. Мас уустарын туһунан киһи этэ да барбат. Ыһыах аһыллыытыгар Нам сирэ уустар, оһуохайдьыттар, тойуксуттар, олоҥхоһуттар дойдулара диэн көрдөрдүбүт.
Ыһыахха туттуллубут атрибуттар барыта намнар бэйэлэрин тэриллэрэ. Ол курдук, чороону уустар оҥордулар, туойунан чох иһитин күөсчүттэр, тимир уустара Ытык Дуоҕаны оҥорон таһаардылар. Чох иһитигэр алгыс уотун уматтыбыт. Тимир уустар Ытык Дуоҕаларын үөһээҥҥи күүстэри кытта сибээстээн, Ил Дархаммытыгар ууннубут. Ол эбэтэр Нам улууһа аатырдыбыт күөсчүттэр — туой иһити оҥорооччулар, мас уонна тимир уустара төрүт түөлбэлэрэ буоларын арыйдыбыт. Чап уустара Нам Көбөкөнүтүттэн төрүттээхтэр эбит. Удьуор олоҥхоһуттар, оһуохайдьыттар — эмиэ көбөкөннөр, — диэн быһаарда Олоҥхо Ыһыаҕын туруорааччы режиссера.
Угаалаах баай атыыра кытта көһүннэ
Суруналыыстар режиссертан уһун сиэллээх атыыр улуус историятыгар оруолун туһунан ыйыттылар.
Онуоха Руслан Тараховскай: «Үөдэй нэһилиэгэр Угаалаах диэн улахан баай олоро сылдьыбыт. Киниэхэ барыта сиэл атыыр төрөөбүт. Төбөтүттэн саҕалаан, кэннигэр тиийэ сиэл.
Бастаан төрүүрүгэр босхоҥ буолан, кулун турбакка, өр сыппыт. Онуоха Угаалаах баай: «Ити дьолун уйбакка сытар», — диирэ үһү. Бу атыыр сылгы атаҕар туруута баай ыал хороҕор муостааҕа, сылгыта өссө эбии элбээбит. Онуоха Угаалаах баай: «Бу миэхэ үөһэттэн Үрдүк Айыылар баайым-дуолум элбииригэр анаан алҕаан бу атыыры ыыттылар», — диэбитэ номох курдук кэпсэнэн, күн бүгүҥҥэ диэри кэлбит. Бу атыыр сүрдээх сытыары сымнаҕас сылгы этэ диэн кэпсэл баар. Дьиҥэр атыыр сылгы дохсун буолуохтаах буоллаҕа. Сыттаҕына, кини сиэлин иһигэр киирэн, аҕыс-тоҕус кулунчук утуйар эбит. Ол кулуннар хаһан туруохтарыгар диэри, атыыр миэстэтиттэн турбата үһү…
Ити курдук, Руслан Тараховскай Олоҥхо Ыһыаҕын ис хоһоонун туһунан бэрт интэриэһинэйдик кэпсээн, быһааран биэрдэ. Дьиҥэр, ыһыах ис хоһоонун бу маннык сиһилии эрдэттэн дьоҥҥо тиэрдэр ордук эбит. Суруналыыстартан үгүспүт: «Бэрт интэриэһинэй ис хоһоонноох Ыһыах аһыллыытын эйиигиттэн истэн баран, аны ютубка олох сиһилии үөрэтэн көрүөхпүт» — диэн санаабытын тиэртибит.
Матырыйаалбын түмүктээбитим кэннэ, маннык ис хоһоонноох биллэрии кэллэ: «Бэс ыйын 23 күнүгэр «Саха» НКИХ телевидениетин ханаалыгар Нам улууһугар ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи XIII Олоҥхo Ыһыаҕын хатылааһыннарын көрөргүтүгэр ыҥырабыт:
10:00 ч — Олоҥхо Ыһыаҕын аһыллыыта
12:35 ч — Саха таҥаһын күрэҕэ
17:30 ч — Олоҥхоһуттар күрэхтэрэ
21:40 ч — Олоҥхо Ыһыаҕын сабыллыыта.
Дьэ, онон туруорааччы режиссер Руслан Тараховскай быһаарыытын ааҕан баран, Олоҥхо Ыһыаҕа аһыллыытын сиһилии үөрэтэн көрөргүтүгэр ыҥырабыт.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа Мария Васильева (СИА) уонна ааптар түһэриилэрэ.