РФ бэрэсидьиэнин граннарын пуондатын куонкуруһун түмүгэ сыл саҕаланыыта биллэр. Манна Саха сириттэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр кытыннылар. Ол курдук, саҥа сылга граҥҥа Саха сириттэн уон үс хайысхаҕа уопсайа 132 тэрилтэ куонкуруска сайаапка түһэрбит.
Ордук элбэх сайаапка доруобуйаны уонна тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа бэриллибит (22), култуура уонна ускуустуба эйгэтин өйөөһүҥҥэ — (21), устуоруйаны үйэтитиигэ — (18). Үөрэх, наука салаатын өйөөһүҥҥэ 14 бырайыак кыттыбыт. Бэлиэтээн эттэххэ, хас да хайысхаҕа тэҥинэн сайаапка түһэриэххэ эмиэ сөп. Пуонда өйөбүлүн ылбыт сайаапкалар улахан аҥаардара, ол эбэтэр, 48,5%-нара 500 тыһыынчаттан саҕалаан 3 мөлүйүөн солкуобай суумалаах бырайыакка кыттыбыттар.
Уопсай ахсаана – 64 бырайыак. Оттон 3 мөлүйүөнтэн үөһээ суумалаах бырайыакка уопсайа 13 бырайыак кыттыбыт.
Өрөспүүбүлүкэҕэ саамай көхтөөхтүк Горнай улууһа кыттан, уопсайа 23 сайаапканы түһэрбит. Бэлиэтээн эттэххэ, Горнай улууһа ааспыт сылга эмиэ көхтөөхтүк кыттан, ыччат салаата биэс граны ылан турардаах. Кэбээйи уонна Мииринэй оройуоннара алталыы сайаапканы түһэрбиттэр. Нерюнгри – 5, Хаҥалас – 4, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас – 3-түү, Абый, Амма, Таатта, Уус Маайа иккилиини түһэрбиттэр. Аан бастакытын бэрэсидьиэн граныгар Үөһээ Халыма оройуона сайаапка түһэрэн, тута өйөбүлү ылбыт. Оттон Дьокуускай куорат уокуруктарыттан уопсайа 63 сайаапка киирбититтэн 14 бырайыак өйөнүллүбүт.
Бүгүн бу граҥҥа тиксибит дьону кытта кэпсэтэн, ханнык уустуктары көрсүбүттэрин, кимнээх кыттыахтарын сөбүн сурастым.
Горнайга ох саанан ытыыны сайыннарыахтара
Горнай улууһугар успуорду уонна физическэй култуураны өйүүр киин «Лети, моя стрела» диэн ох саанан ытыыны сайыннарар бырайыагынан граҥҥа тиксибит Ариян Александровтуун сэһэргэстим.
— Мин Горнай улууһун успуорт управлениетын салайааччытабын. Урут улуус иһинээҕи граннарга хаста да кыттан турардаахпын. Биирдэ сүүс тыһыынчаны ыла сылдьыбытым. Ааспыт сылга кэмиэрчэскэйэ суох автономнай тэрилтэ тэриммитим. Сүрүн соруга – успуорду өйөөһүн уонна көҕүлээһин. Граҥҥа улуус бүддьүөтүттэн эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэттэн эмиэ көмө ылан спортсменнарбытын өйүүр соруктаах кыттыбытым. Ол курдук, биһиги ох саанан ытыыны улууспутугар сайыннарабыт диэн быһаарыммыппыт.
Маннык граҥҥа ханнык баҕарар киһи кыттыан сөп дии санаатым. Улууска успуорт атын да көрүҥнэринэн дьарыктанааччылар тэрилтэм нөҥүө бырайыакта суруйуохха диэтэхтэринэ, сөбүлэһэн кыттарга бэлэммин. Билигин бу сүүйбүт граным үбүнэн ох саа, оноҕос атыылаһан күрэхтэһиилэрбитин ыытыахпыт. Бырайыак суруйуутун ыарахана диэн, саайтка суруйарга үчүгэй интэриниэт сибээһэ наада эбит. Түргэнник толоруллан ыытыллыахтаах.
Ханнык уустуктары көрүстүҥ?
— Интэриниэт бытааныттан кэтэһэн баран олоробут, бириэмэ бөҕөтүн сүтэрэбит. Нэһилиэктэргэ ити өттүнэн ыарахаттары көрсүөхтэрин сөп эбит. Дьокуускайга «Биир кэлим ресурснай киин” диэн үлэлиир, онно Надежда Моисеевна Ноговицына көмөлөспүтэ, бырайыакпын суруйарбар кинини кураторынан талбытым. Онон махталым улахан. Ох саанан ытыы көрүҥэ Арассыыйаҕа саҥа сайдан эрэр көрүҥ, Саха сиригэр күүскэ сайдан эрэр, элбэх күрэхтэһии ыытыллар. Ону көрөммүт, биһиги охчуттардыын сибээскэ тахсан сүбэлэспиппит. Анал тэриллэри атыылаһан, ити көрүҥү улууска сайыннарарга үлэлэһэбит. Улуустан харчы эрэ көрдүү сылдьыбакка, бэйэ хайысхатынан тэрилтэ тэринэн, маннык бырайыактарга кыттан иһиэххэ наада диибин. Хас нэһилиэк ахсын успуорт инструктордара бааллар, атыыласпыт тэриллэрбитин нэһилиэктэринэн түҥэтэн, ыччаты дьарыктыыр соруктаахпыт. Үс-түөрт улуустааҕы аһаҕас уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэһиилэри ыытарбыт туһунан былааммытыгар киллэрбиппит. Билигин бу 40 хонук иһигэр счеппутун арыйан, дуогабар түһэрсэн, үлэбитин саҕалаары сылдьабыт.
Уус Маайаҕа «Эдьээн» сайыҥҥы лааҕыр үлэлиэҕэ
“Аҕыйах ахсааннаах Эдьээн эбэҥки норуота” диэн Лидия Еремеева төрүт үгэһи сөргүтэр сайыҥҥы лааҕыры тэрийии бырайыага кыайыылааҕынан тахсыбыта. Кинини кытта кэпсэттим.
— Биһиги улууспутугар үс национальнай нэһилиэк баар. Петропавловскай, Эдьээн уонна Күп диэн. Икки сыллааҕыта биһиги олохтоох уопсастыбаннай түмсүү тэриммиппит, эбэҥки норуотун ассоциацията диэн ааттаабыппыт. Бу ассоциацияны тэрийэр санаа 2019 сыллаахха кулун тутар ыйга Нерюнгригэ буолбут сэттис өрөспүүбүлүкэтээҕи эбэҥкилэр сийиэстэрин кэннэ киирбитэ. Бу тэрээһиҥҥэ биһиги оройуонтан дэлэгээссийэ тиийэн кыттыыны ылбыппыт. Элбэх кэпсэтии барбыта. Дьэ, ол кэннэ улуус таһымнаах ассоциациябытын тэрийбиппит. Мунньахха миигин бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Бырабылыанньалаахпыт, уон үс киһилээх. Бу түмсүүбүт нөҥүө биһиги 2019 сыллаахха эбэҥки национальнай “Бакалдын”, “Синилген” диэн маҥнайгы хаар бырааһынньыктарын ыыппыппыт. Ону тэҥэ, ааспыт сыл саҥатыгар Уус Маайатааҕы аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын 30 сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн, улахан тэрээһиҥҥэ кыттыыны ылбыппыт. Араас куонкурустарга кыттан бэйэбит кыахпытын холонон көрбүппүт.
Бырайыагы оҥорооччунан бэйэм буолабын, улуус дьаһалтатыгар социальнай бөлөххө үлэлиибин. Дьиэ кэргэн дьыалаларыгар сүрүн исписэлиис диэн дуоһунастаахпын. Уопсастыбаннай үлэни кытта бэйэм үлэбин дьүөрэлии тутар хайдах эрэ тоҕоостоох курдук этэ. Санаабыт санаабытын, бырайыакпытын олоххо киллэрэр туһуттан атын граннарга эмиэ холонон көрбүппүт. Уопсайынан, федеральнай граҥҥа биһиги бу үһүс бырайыакпыт буолла, онтон иккитэ тиксибэтэҕэ. Ааспыт саас Арктика министиэристибэтин чэрчитинэн кыайыыны ситиспиппит. Онно ассоциациябыт биир сыллаах уопсастыбаннай үлэтигэр сыһыаннаах тэрээһиннэри тэрийиигэ 500 тыһыынча солкуобайга тиксибиппит.
Граҥҥа кыттартан куттанымаҥ!
РФ бэрэсидьиэнин гранын пуондатыгар «Кочевая родовая община коренных малочисленных народов Севера “Эжанское”» диэн тэрилтэ нөҥүө сайаапка түһэрбиппит. Бырайыак салайааччытынан бэйэм буолабын. Билигин дьон ассоциация кыайыыны ситистэ дии саныыр. Оннук буолбатах. Ассоциациябыт ааспыт сыллааҕы бырайыакка бастакы сүүмэрдээһиҥҥэ кыттыыны ылбатаҕа, биһиги, ирдэбил быһыытынан, алта ыйдаах ыстааспыт суох этэ.
Этно-култуурунай лааҕырбыт Эдьээн нэһилиэгин сиригэр-уотугар үлэлиэҕэ. Общинабыт бу нэһилиэккэ баар. Онно биһиги умнуллубут төрүт эбэҥкибит тылын сөргүтүөхпүт. Уонна уус-уран айымньыбытын (фольклору), төрүт хаһаайыстыба дьарыктарын, холобур, балыктааһыны, бултааһыны үөрэтиэхпит. Тэриллэри хайдах уһанарга, оҥорорго, хайдах ону туттарга, илими сатаан үтэргэ, тууну сатаан быраҕарга үөрэтэр, о.д.а. үгэстэри сөргүтэр былааннаахпыт. Бу лааҕырбыт эрдэҕэс саастаах оҕолорго ананар. Манна түөрт учууталы сыһыарыахпыт.
Уус Маайа оройуонугар эбэҥкилэр үгэстэрин сөргүтүү үлэтэ саҕаламмыта ыраатта. 1996 сыллаахха «Бакалдын” диэн төрүт эбэҥкилэр бырааһынньыктара аан бастаан ыытыллыбыта. Онтон ыла сыл ахсын тэрийэбит. Маннык тэрээһиннэр биһигини омук быһыытынан сүргэбитин көтөҕөллөр. Биһиги саҥа федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, уопсастыбаннай түмсүү быһыытынан норуоппутугар күүс-көмө буолуох тустаахпыт, сокуон чэрчитинэн “реестр национальности” диэни толоруохтаахпыт. Ол аата, хас биирдии эбэҥкибин дэнэр киһи докумуонунан онтуката дакаастанар буолар. Дьон МФЦ нөҥүө эбэтэр омуктар дьыалаларын федеральнай ааҕыныстыбатын нөҥүө бэйэлэрин тустарынан докумуоннарын толороллор.
Үчүгэй сүбэһит кыайыыга сирдиир
Лааҕырбыт үлэтин түмүгүнэн оҕолорбутугар “Бакалдын” тэрийиэхпит. Араас куонкурустардаах, күрэхтэһиилэрдээх буолуоҕа. Аска-таҥаска, ким сымса, бэргэн ытааччы, быһый диэн уонна кыргыттарга, уолаттарга норуот оонньууларыгар араас күрэхтэри тэрийиэхпит. Лааҕырбыт тылы үөрэтиитин үлэтэ нэһилиэк иһигэр буолуоҕа. Сайыҥҥы кэм буолан, дьиэҕэ-уокка наадыйбаппыт. Кулууп аһаҕас буоллаҕына, пандемия этэҥҥэ аастаҕына, онно мустуохпут. Нэһилиэкпититтэн 30 км тэйиччи Кыһыл Майаак диэн учаастак баар. Онно ыытар былааннаахпыт. Бэйэм педагог идэлээх буоларым быһыытынан оҕолор сайыҥҥы өттүгэр дьарыктаах буолууларыгар сүрүн болҕомтону уурабын. Уус Маайаҕа эбэҥкилэр ахсааннара 2 000-ны кыайбат. Бу реестр кэнниттэн дьиҥ ахсааммыт биллиэҕэ. Биһиэхэ булчуттар да, табаһыттар да олороллор. Улууспутугар сүүрбэччэ көһө сылдьар община баар. Бары булдунан дьарыктаналлар.
Интэриниэт сибээспит үчүгэй, былырыын саас улууспутугар оптоволокно киирбитэ. Граҥҥа бастаан кыттарбытыгар билбэт-көрбөт түгэннэрбит бааллара. Онно үчүгэй сүбэлиир-амалаах киһилээх буолан ситистибит. Наставникпыт Дьокуускайга олорор Эжана Ивановна Атласова диэн, гранынан дьарыктанар ресурснай киин салайааччыта буолар. Кини Саха сирин уопсастыбанныктарыгар эрэ буолбакка, атын субъектарга олорор уопсастыбанньыктарга эмиэ сүбэлиир-амалыыр. Ол курдук, Бурятия, Чита, Иркутскай, Красноярскай, Хабаровскай кыраайга олорооччулар киниттэн сүбэ-ама ылаллар эбит. Үлэлээбитэ уон сыл буолбут. Уон икки граҥҥа кыттааччыга сүбэлээбититтэн алтата кыайбыт. Олор истэригэр биһиги баарбыт. Онон киниэхэ махталбыт муҥура суох.
Ульяна Захарова, edersaas.ru