Хаҥалас биэс бырааттыы Реевтэрин ийэлэрин алгыһа дойдуларыгар төнүннэрбитэ

Биһиги эбээбит Феврония Семеновна Соломонова 1882 сыллаахха Хаҥаласка Муора диэн сиргэ төрөөбүт. Кинини Хобороос диэн ааттыыллара.

edersaas.ru

 Хобороос 1884 сыллаахха Суон Үрэххэ төрөөбүт Роман Реевы сөбүүлүү көрөн, кэргэн тахсыбыт. Кинилэр 7 оҕоломмуттар: алта уол, биир кыыс. Оҕолорун Мэхээлэ, Лэгэнтэй, Баһылай, Сөдүөт, Степанида, Ньукулай, Арамаан диэн ааттаабыттар. Сэниэ ыал буолан, олус дьоллоохтук олорбуттар.

Кыра уол Арамаан, биһиги аҕабыт, баара-суоҕа балтараа саастааҕар, аҕалара мунурдааҕа тэстэн, 42 сааһыгар суорума суолламмыт. Сэттэ оҕолоох Хобороос 60 ынах сүөһүтүн туппутунан, тулаайах хаалбыт. Уолаттар олоххо тардыһыылаах буолан, Тэппэнээктэн сатыы кэлэн, Ой оскуолатын 7-с кылааһын бүтэрэн, төһүү үлэһит буолбуттар. Мэхээлэ Нөмүгү сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Онтон Дьокуускайга типографияҕа үлэлии сылдьан, эмискэ ыалдьан өлбүт. Уолаттар көмө дьоно буолан, нус-хас олорон эрдэхтэринэ, Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмыт.

Хобороос барахсан биэс уолун сэриигэ атаарарыгар олус аймаммакка, алгыс тылын истиҥин этэн атаарбыт. Уонна уолаттара төннөн кэлэллэригэр эрэх-турах санаммыт.

«Хара сурук» кэнниттэн – тыыннаах!

1941 сыл атырдьах ыйыгар бастакынан аармыйаҕа Сөдүөт Реев ыҥырыллыбыт. 117-с аармыйа састаабыгар киирсэн, өстөөхтөртөн Москва куораты көмүскэспит. Салгыы Курскайга сэриилэһэ сырыттаҕына, 1942 сыллаахха кыргыһыы аттыгар миинэ дэлби тэппитигэр, 12 сиринэн бааһырбыт. Ити сыл Федот Романович өлбүтүн туһунан «хара сурук» кэлбит.  Ол эрээри соһуччу түгэн буолбут. Аҕам Арамаан убайа өлбүтүн туһунан биллэрии кэлбитин кэнниттэн, өлбүт буойуннарга байыаннай комиссариат килиэп карточкатын уонна 92 солкуобай босуобуйа харчытын ыла Покровскайга киирбит. Арай байыҥкамаакка киирбитэ, көхсүтүнэн Сөдүөт турар эбит! Аҕам үөрэн, хаһытыы түспүт. Убайа эргиллэн, быраатын кууһан ылбыт. Кэпсэтэ түһээт, «ийэбэр баран этэ охсуом», диэн Нөмүгүгэ убайын иннинэ сүүрбүт. Дьиэтигэр киирэн: «Сөдүөтү көрүстүм, тыыннаах эбит!» — диэбит.  Киэһээ убайдара кэлэн, улахан үөрүү буолбут. Кини госпиталга сыппыт эбит. 2-с группалаах инбэлиит буолан, Албан аат III степеннээх уордьаннаах «Германияны кыайыы иһин» мэтээлинэн дойдутугар эргиллибит. Сэрии кэнниттэн Покровскайдааҕы ОПХ-ҕа оҕуруотчутунан үлэлээбитэ, Москваҕа ВДНХ-ҕа тиийэн, «РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна» бэлиэнэн наҕараадаламмыта. Биэс оҕо амарах аҕата 1978 сыллаахха күн сириттэн барбыта.

Ньиэмэс ыстыыгыттан төлө көтүү

1942 сыллаахха Лэгэнтэй Реев сэриигэ аттанар. Орел куораты көмүскээһиҥҥэ төгүрүктээһиҥҥэ түбэһэн, соҕотоҕун хаалбыт. Арай көрдөҕүнэ, ньиэмэстэр өлө сытар байыастары ыстыыгынан анньыалыы иһэллэр эбит. Лэгэнтэй ыксаан, икки өлбүт байыаһы үрдүгэр тардынан сыттаҕына, немецтэр ыстыыгынан анньан ааспыттар, кинини ыстыык таарыйбатах. Онтон атахтар тыастара сүппүттэрин кэннэ, туран дьонун көрдүү барбыт. 1943 сыллаахха Курскай Тоҕой сэриитигэр кырыктаах кыргыһыыларга сэриилэспит. Бу манна ыараханнык бааһыран, госпитальга киирбит. Дойдутугар эргиллэн кэлээт, «Ленин» аатынан холкуоска хонуу биригэдьииринэн анаммыт. Кини «Албан аат III степеннээх» уонна «Аҕа дойду сэриитин I степеннээх» уордьанынан, «Германияны кыайыы иһин» мэтээлинэн  наҕараадаламмыт.

Рокоссовскайтан – анал бэстилиэт

Баһылай 1942 сыл сэттинньи ыйга Баһылай Реев сэриигэ барбыт. Сталинград иһин кырыктаах кыргыһыыларга генерал Рокоссовскай аармыйатыгар сэриилэспит. Биир кириэппэһи босхолооһуҥҥа сэттиэ эрэ буолан тыыннаах ордубуттар.  Онно Рокоссовскай анал ааттаах бэстилиэтин туттарбыттар. Ол кэннэ киниэхэ ырыаҕа ылламмыт Брянскай тыалара охсуһуу толоонунан буолбуттар. Айаннаан истэхтэринэ, снаряд дэлби тэппитигэр, Баһылай өйүн сүтэрбит. Госпитальга сытан баран, буойун «Албан аат II степеннээх», «Аҕа дойду сэриитин I степеннээх» уордьаннарынан уонна «Германияны кыайыы иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Сэрииттэн эргиллээт, учуотчугунан үлэлээбит. Нуучча агроном кыыһын Анна Васильевнаны кэргэн ылан, сэттэ оҕоломмуттара.

Разведкаҕа сэриилэспит

1942 сыл бэс ыйыгар Ньукулай Реев сэриигэ барар. Кини хайыһар батальонугар разведкаҕа сэриилэспит. Орел куоракка кимэн киириигэ ыараханнык бааһырбыт. Хас эмэ ыйы быһа араас госпиталларга эмтэнэн, I группалаах инбэлиит буолан кэлбит. «Албан аат III степеннээх», “Аҕа дойду Улуу сэриитин I степеннээх” уордьаннар кавалердара, «Германияны кыайыы иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Ыарахан үлэни кыайбат буолан, нэһилиэк кулуубугар сэбиэдиссэйдээбит. 1946 сыллаахха ылбыт баастарыттан олохтон эдэр сааһыгар туораабыт.

Кыра уол — дьоппуон сэриитигэр

18 сааһын туола илик Арамаан Реев 1944 сыллаахха сэриигэ барбыт. Кытай кыраныыссатын туораан, Халхин-Голтан Хинган сис хайаларын унуордаан, Харбин куоратыгар тиийбит. Ол иһэн сэбиэскэй саллааттары сүһүрдээри өстөөх хайа иһигэр бактериологическай сэрии сэбин оҥорор сирдэрин урусхалласпыт. Кыайыы күнүн Чунгун куоракка көрсүбүт. Онно дьоппуоннары кытта сэриигэ төбөтүгэр бааһыран, Мугден куорат госпиталыгар эмтэммит. Дойдутугар 1948 сыллаахха эргиллэн кэлбит. 52 сыл устата дойдутугар электригинэн үлэлээбитэ. 1-кы Дьөппөнтөн төрүттээх Евдокия Мартынованы кэргэн ылан, сэттэ оҕолонон, элбэх сиэннэнэн, хос сиэннэнэн, ийэбинээн дьоллоохтук олорбуттара.

Аармыйаттан кэлэригэр «За Победу над Японией» мэтээлинэн, “Аҕа дойду сэриитин II степеннээх”, «Германияны кыайыы иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Аҕам дьоһуннаах кылаата сыаналанан, Орджоникидзевскай оройуонун уонна Нөмүгү нэһилиэгин Бочуоттаах гражданинын аата иҥэриллибитэ.

Ийэ толору дьоло

Ити курдук, биэс бырааттыы Реевтэр сэрии уот кутаатын ортотунан ааспыттара. Кинилэр бары бааһыран, инбэлиит буолан, төрөөбүт буордарыгар тыыннаах эргиллибиттэрэ. Уолаттар ахтыыларынан, ийэлэрин алгыһын бары сүрэхтэригэр иҥэринэ сылдьыбыттар.  Кинилэри уоттаах сэриигэ, төһө да буулдьа ситэн тиийдэр, өлөр өлүү кыайбатах. Ол курдук, күн-күбэй ийэлэрин алгыһа көмүс чыычаахтарын көтөр кынаттаабыт, араҥаччылаабыт.  Ол түмүгэр уолаттар бэһиэн сэрии уотугар сылдьан, буорах сытынан тыынан, төрөөбүт төрүт буордарыгар эргиллэн, дьиэ-уот тэринэн, кэргэннэнэн, оҕо-уруу төрөтөн олороллорун ийэлэрэ Хобороос көрөн, астынан, 1966 сыллаахха орто дойдуттан барбыта.

Биэс бырааттыы дьон хорсуннук сэриилэһэн, этэҥҥэ дойдуларыгар эргиллэн кэлбиттэрин чиэстээн, Нөмүгү нэһилиэгин дьаһалтата 1995 сыллаахха Кыайыы 50 сылын көрсө, урукку Юбилейнай уулуссаны уларытан, «Бырааттыы Реевтэр» ааттарын иҥэрбиттэрэ, биһигини, кинилэр ыччаттарын, олуһун үөрдэр.

«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru  анаан Ольга РЕЕВА,

«Учууталлар учууталлара» бочуоттаах бэлиэ хаһаайына, 

педагогическай үлэ бэтэрээнэ.

Хаҥалас, Нөмүгү.