Москва куорат 52 №-дээх килиниичэскэй балыыһатын кылаабынай бырааһын солбуйааччы, мэдиссиинэ билимин дуоктара, анестезиолог-реаниматолог Сергей Царенко былырыыҥҥыттан ыла “ковиды” утары охсуһан, саамай ыарахан салааҕа — реанимацияҕа үлэлии сылдьар быраас буолар. Кини бэйэтин уопутугар олоҕуран, коронавирус туһунан аһаҕастык, судургутук кэпсээбитин тылбаастаан бэчээттиибит.
“Антибиотигы иһимэҥ”
— Былырыын кулун тутар ыйтан ыла 9 тыһыынчаттан тахса пациент биһиги илиибит иһинэн ааста. Саҥа индийскэй штаммнаах “үһүс долгун” бу кэмҥэ үөскэппит иммунитеппытын, бары ситиспит түмүктэрбитин алдьатта диэххэ сөп.
Мин эмтиир быраас буоларбынан, атын туох да интэриэһим суох, биир да хампаанньаттан харчы ылбаппын. Мин соругум – эһигини быһыыны ылыҥ диэн көрдөһүү. Урукку көҥүл олохпутугар төннөн, “ковиды” эрэ эмтииртэн тохтуохпун баҕарабын. Мин интэриэһим оннук.
Билигин дьон өссө ыараханнык ыалдьар буоллулар. Интэриниэккэ баар информация араас хайысхалаах, чиҥ билии-көрүү да баар, ол эрээри, үксэ информационнай “бөх” буолар. Дьэ, билбэппин, дьон тоҕо итинник сураҕы-садьыгы тарҕатарын. Биллэ-көстө сатаан, эбэтэр баппат эмоцияларын таһаараары дуу?
Коронавирус диэн тугуй? Вирус N-белогун киинин (ядро) тула хоруона курдук чаастара, ол эбэтэр S-белоктар бааллар, олор чорбоҕордорунан килиэккэҕэ хатанан сысталлар. Холобур, вирус бастаан мурун, харах, күөмэй килиэккэлэригэр киирэн, сыстар уонна элбээн барар. Вирус килиэккэ иһигэр киирдэҕинэ эрэ, ууһуур, эбиллэр. Организм ону билэн, үчүгэй, эбэтэр куһаҕан өттүттэн хардарар. Үчүгэй өттүнэн — “антитела” оҥорон таһаарар. Саамай эрдэ улахан кээмэйдээх, көһүүн М иммуноглобулиннар үөскүүллэр. Онтон бытархай, сымса, түргэн, өр кэмҥэ үлэлиир G иммуноглобулиннар кэлэллэр.
Бу иммуноглобулиннары таһынан, “килиэккэ иммунитета” диэн баар, ол коронавирустан көмүскэлэ кыра. Ити туспа мөккүөрдээх боппуруос. Организм лимфоциттары уонна иһии (воспаление) белоктарын – цитокиннары эмиэ үөскэтэр. Цитокиннар олус элбэх буоллахтарына, иһии элбээн, тыҥаҕа киирэр. Цитокиннара төһөнөн элбэх да, киһи кыраадыһа олус үрдүүр, үгүс С-реактивнай белок, атын да белоктар хааҥҥа элбииллэр, соччонон тыҥа ыараханнык эмсэҕэлиир, киһи өлүөн да сөп.
Пандемия саҕаланыыта иммунитет вируснай инфекцияттан мөлтүүр, онон вирус кэнниттэн тута бактыарыйалар кэлэллэр дии санаан, эрдэттэн хайыҥ охсунан, антибиотиктары биэрэр этибит. Билигин бу көрүү сыыһата көһүннэ. Коронавирус кэмигэр антибиотиктары иһиҥ диир кэлиэгэлэрбин истимэҥ, кинилэр тоҕо эрэ мэдиссиинэ эспиэрдэрин, сонуннарын истибэттэр, аахпаттар эбит. Бу түгэҥҥэ антибиотиктары иһии сыыһа, тоҕо диэтэр, вирус кэннэ иммунитет мөлтөөбөт, төттөрүтүн, күүһүрэр. Антибиотик иһит маҕаһыыныгар киирбит слон курдук, барытын үлтү тэпсиэн, алдьатыан сөп.
Мин бэйэм былырыын муус устар ыйга ыалдьыбытым. Элбэх кэлиэгэлэрим, табаарыстарым ыалдьыбыттара, сорохтор өлбүттэрэ.
Кубулҕаттаах вирус
Дьон хайдах ыалдьарый? Бастаан көннөрү вируснай ыарыы курдук киирэр: былчыҥ ыалдьар, сэниэ суох буолар, кыраадыс үрдүүр. Сыптарытар, өйү-санааны күүскэ баттыыр, паникалатар буолуон сөп. Ньиэрбэни таарыйдаҕына (нейропатия) сыты, амтаны билбэт буолаллар, ол эрээри бу сибики организмҥа улахан содула суох. Кыраадыс үрдүүрэ ыарыы кэнэҕэски хаамыытын быһаарар – төһөнөн үрдүк буолар да, соччонон куһаҕан.
Аҕылатар, салгын тиийбэт буоллаҕына – бу саамай куһаҕан сибики. Сороҕор бу паника содула буолуон сөп, оччоҕо куттала суох. Үксүгэр тыын тиийбэтин (дыхательная недостаточность) содула буолар, ол өлүүгэ тиэрдиэн сөп.
Ыарыы куһаҕан сибикилэрэ: 2-3 күнү быһа үрдүк кыраадыс (38,5-39С) түспэт, эми истибэт, ону тэҥэ, аҕылатар буоллаҕына. “Ковид” олус кубулҕаттаах, маннык түгэҥҥэ иһии (воспаление) белоктарыгар анаалыс туттарыахха, көмпүүтэр томографиятыгар түһүөххэ наада. Салгыы балыыһаҕа киллэрэр уонна иһиини эмтиир боппуруос туруохтаах.
“Ковид” ыараханнык ааһарыгар олоҕурбут ыарыылар (гематология, онкология, сүрэх-тымыр ыарыылара, диабет, ХОБЛ, уорганы көһөрүү кэннинээҕи турук), уойуу уонна аҕам саас кырата суох оруоллаахтар. Мин билэрбинэн, мөлтөх доруобуйалаах, кырдьаҕас уонна улахан ыйааһыннаах дьон ыараханнык ыалдьаллар этэ.
Оттон билигин үһүс долгуҥҥа өссө күүстээх штамм кэллэ, онон эдэр, доруобай, синньигэс да дьон ыалдьаллар, өлөллөр. Ыарыы олус түргэнник, күүскэ киирэр. Биһиэхэ КТ1 уонна КТ4 диэн араарыы баар, кэнники кэмҥэ ыарыһахтар олус түргэнник төрдүс томографияҕа тиийэр буоллулар.
“Ковидынан” ыалдьааччы 80%-на чэпчэкитик аһардар. Кинилэр ыарыыны куттала суох дии саныыллар, ол эрээри, кэнники үгүстэрэ иккистээн ыарыйдылар, тоҕо диэтэр, “антитела” тиийбэт. 15%-ра орто ыараханнык, 5-%-ра ыараханнык ыалдьыллар. Балыыһаҕа бу 20% киирэн эмтэниэхтээх.
Балыыһаҕа киирбит дьонтон, төһө да күүстээх эмтээһин баарын үрдүнэн, 10 киһиттэн 1 киһи өлөр. Реанимацияҕа киирбит 10 киһиттэн 4 киһи тыына быстар. ИВЛ аппараатыгар сытар уонна хабарҕа интубациятын ааспыт дьонтон 70-90%-ра быыһаммат. Бу олус хомолтолоох сыыппаралар.
Ол эбэтэр, барытын аахтахха, ыалдьыбыт 100 киһиттэн 1 киһи өлөр. Бу атын инфекциялартан, кирииптэн өлүү ахсааныттан элбэх. Онон кирииптэн өссө элбэх киһи өлөр диэн этэр дьону итэҕэйимэҥ.
“Ковид” содула
Ыарыы кэнники содула диэн баар. Ыараханнык ыалдьыбыт киһи үтүөрэн, балыыһаттан тахсыбытын да иһин, тыҥатыгар чэрдэр (фиброз) хаалаллар, онон иккистээн сэбиргэхтэтиэн сөп. Балыыһаттан тахсан баран, сотору кэминэн төттөрү киирэллэр, онуоха дьиэтигэр “ковиды” иккистээн хабан ылбыт дииллэр. Суох, оннук буолбатах, бу урукку ыарыыта бэргээбит.
Ону тэҥэ, “ковид” аутоиммуннай ыарыылары көбүтэр. “Ковид” кэннэ “кыһыл волчанка” курдук ыарыы элбээбитин быраастар бары бэлиэтииллэр. Аутоиммуннай ыарыыларга иммунитет бэйэтин организмын атаакалыыр.
Оҕолор коронавируһу чэпчэкитик аһараллар, ол эрээри кэнники содуллаах буолар. Рогачевскай киинигэр 200-чэкэ оҕону чинчийэ сылдьаллар. Оҕолор сүһүөхтэрэ иһэр, тыҥаларыгар, истэригэр уу мунньуллар эбит. Онон суолта биэрэн, улаатар оҕо туругун кэтээн көрүөххэ, кэмигэр эмтэтиэххэ наада.
Быһыыны ылар тоҕо суолталааҕый?
Пандемияны вакцинациянан уонна кэлэктиибинэй иммунитеты үөскэтэринэн тохтотуохпут диэн санаа олоҕо суох буолла. Тоҕо диэтэр, бастатан туран, ол кэлэктиибинэй иммунитеты үөскэппэккэ хааллыбыт. Москваҕа дьон 50%-ра ыалдьан үтүөрдүлэр, 15%-ра быһыыны ыллылар, атыттар тугу эрэ кэтэһэн олороллор. Онон чэпчэкитик ыалдьыбыт дьон “ковидка” иммунитеттара мөлтөх буолла. Быһыыны ылбыт дьон сорохторун иммунитета эмиэ мөлтөөтө. Тоҕо диэтэр, куруук мааска кэтэ сылдьартан, стерильнэй буолартан иммунитет эрчиллибэт, онон сыыйа мөлтүүр. Мантан сылтаан өссө күүстээх вирустаах үһүс долгун кэлбитигэр, кэлэктиибинэй иммунитеппытын хаттаан үөскэтэргэ тиийдибит.
Уопсастыба быыһанар соҕотох ньымата – 78-80% кэлэктиибинэй иммунитет үөскээһинэ. Онуоха вакцинация, эбэтэр ыалдьан үтүөрүү нөҥүө тиийиэхпит. Ыалдьан үтүөрүүгэ эрэ эрэнэр сыыһа, тоҕо диэтэр, 100 ыалдьыбыт киһиттэн 1 киһи өлөр. Маннык сүтүгэ суох, эрдэттэн быһыыны ылбыт ордуга көстөн турар.
Онон мин быһыыны ылыҥ диэн ыҥырабын. Дьиэ кэргэним чилиэннэрэ бары ылбыттара.
Мин санаабар, “вакцина буортулаах” диэн кэпсэтиилэр информация тиийбэтиттэн тахсаллар. Соруйан дьону бутуйааччылар бааллар. Онон вкацинацияны хайдах өйдүүрбүнэн, судургутук быһааран көрүөм. Баҕар, кими эрэ коронавируһу утары быһыы көдьүүстээх уонна куттала суох диэн итэҕэттэхпинэ, ким эрэ олоҕун быыһыам диэн санааттан суруйабын.
Быһыылар араастара
Коронавируһу утары быһыы хас да көрүҥнээх. Бастакы – инактивированнай (“КовиВак”), иккис – векторнай (“Спутник”), үһүс – РНК-вакцина (“Пфайзер”), төрдүс – пептиднэй (“ЭпиВакКорона”).
Векторнай (“Спутник”) аныгы көрүҥ. Вектор – ракета-носитель курдук, киниэхэ вирус антигенын сыһыараллар. Килиэккэҕэ киирэн, инфекцияны сыһыарар, организм “антитела” оҥорон барар, онон векторга уонна антигеҥҥа иккиэннэригэр иммунитет үөскүүр.
“Спутник” – көдьүүстээҕинэн уонна куттала суоҕунан аан дойдуга биир бастыҥ вакцина буолар. Вектор быһыытынан 26-с аденовируһу туһаналлар, ол киэҥник тарҕаммыт тумуу вируһа буолар. Олохпут устата бары да маннык тумуунан 20-50 төгүл ыалдьыбыппыт буолуо. Оттон маннык тумуу ынырык содуллаах (импотенция, оҕоломмот буолуу, өлүү, о.д.а.) буолуо диэн ким да санаабата буолуо.
Аденовируска сыһыарыллыбыт коронавирус чааһа – чорбоҕорун S-белога. Ол аата бүтүн, тыыннаах коронавирус буолбатах, кини чааһа эрэ. Килиэккэҕэ киирбиттэрин кэннэ, S-белокка уонна аденовируска эмиэ иммунитет үөскээн барар. Аденовирус элбээбэтин туһугар төрүүр-ууһуур кыаҕын быһаллар, онон киһиэхэ киирэн 1-2 күнүнэн өлөр, онон тумуу сибикитэ ааһар.
Үс нэдиэлэ ааспытын кэннэ быһыыны ылбыт дьон 70%-гар сөптөөх “антитела” үөскүүр. Бу кыра, онон көдьүүһүн өссө улаатыннарар туһуттан иккис укуолун биэрэллэр. Бу сырыыга 5-с аденовируска коронавирус чааһын уган киллэрэллэр. Ол эбэтэр, бастакы аденовируска иммунитет үөскээбитин кэннэ, бу иккиһэ килиэккэҕэ киирэрин мэһэйдээбэтин диэн атынт көрүҥүн
биэрэллэр. S-белок иккистээн киирбитин кэннэ, иммунитет элбэх “антителаны” оҥорон, бу быһыы көдьүүһэ 90% буолар.
Аан дойду үрдүнэн Арассыыйаҕа эрэ векторнай быһыыны толкуйдаабыттар диир сыыһа. Биһиэннэрэ кимнээҕэр түргэнник оҥорбуттар, тоҕо диэтэр, Гамалея аатынан институт учуонайдара маннык ньыманан 10-15 сыл устата үлэлээн кэллилэр. Кытайдар, американецтар эмиэ маннык векторнай быһыыны оҥорбуттара, ол арыый мөлтөх буолар, тоҕо диэтэр, иккис быһыыта суох.
“ЭпиВакКорона” мөлтөх доруобуйалаах дьон ылалларыгар анаан оҥоһуллубута. Чахчы, чэпчэкитик аһарыналлар, ол эрэн, мин көрүүбэр, көдьүүһэ кыра. Учуонайдар S-белогу ылан баран, чаастарга (пептидтэргэ) араарбыттар уонна хос хомуйбуттар. Кини тыыннаах вирус буолбатах. Организмҥа киирбитин кэннэ, “антитела” үөскүүр.
“Ковивак” — Чумаков аатынан институт инактивироваанай вакцината. Тыыннаах вируһу ылан баран, формальдегид курдук химическэй бэссэстибэнэн өлөрөллөр. Бу маннык ньыманан урут-уруккуттан полиомиелит курдук ыарыыларга быһыылары оҥорор этилэр. Өлөрүллүбүт вирус киһини сыһыарбат, ол эрээри “антитела” үөскэтэр. Иммунитет эппиэтэ тыыннаах вирустаах быһыыга («Спутник V», AstraZeneca, Pfizer) эппиэтинээҕэр мөлтөх, 50% кэриҥэ.
Ханнык баҕарар векторнай вакцина («Спутник V», AstraZeneca, Pfizer/Moderna) атигенын хаһан баҕарар түргэнник уларытыахха сөп, оттон инактивированнай быһыыга ол кыаллыбат.
Стерильнэй уонна стерильнэйэ суох иммунитет
Иммунитет стерильнэй уонна стерильнэйэ суох диэн көрүҥнэргэ арахсар. Стерильнэй иммунитет – киһиэхэ эрдэттэн бэлэм “антителалар” бааллар, коронавирус саҥа киирэн истэҕинэ, сыста да илигинэ, саба түһэн, бэрт түргэнник суох гыналлар.
Стерильнэйэ суох иммунитет – “антитела” тиийбэт буоллаҕына. Кинилэр бааллар, организм хаһан эрэ коронавируһу кытары алтыспыт (ыалдьыбыт, эбэтэр, быһыыны ылбыт). Төһө эмэ бириэмэ ааспытын кэннэ, иммунитет син биир мөлтүүр, тоҕо диэтэр, куруук ыалдьар дьону кытары алтыспатахха, “антитела” туһата суох буолан, аҕыйаан бараллар.
Метафора быһыытынан эттэххэ, биһиэхэ идэтийбит аармыйа, ону тэҥэ, 1-2 сыл сулууспалаабыт дьон бааллар. Дьэ, сэрии буоллаҕына, бастаан идэтийбит аармыйа үлэлиир, ол кэнниттэн хаһан эрэ сэриилэһэргэ үөрэммит, саппааска
сылдьар дьон ыҥырыллаллар. Идэтийбит аармыйа күүстээх буоллаҕына, сэрии саҕалана да илигинэ, бүтэр. Оттон бүттүүн мобилизация саҕаланнаҕына, сэрии буолар, ол тугунан бүтүөҕүн ким да билбэт.
Онон “антитела” элбэх буоллаҕына, ыарыы саҕаламмат. Аҕыйах буоллахтарына, ыарыы саҕаланан баран, түргэнник бүтүөн, эбэтэр, мобилизация буолан, туспа суолунан барыан сөп.
Вирус дьүһүн кубулуйа илигинэ, киһи чэпчэкитик ыалдьан баран, иккистээн көрүстэҕинэ, стерильнэйэ суох иммунитета холбонон, ыалдьыа суоҕа дии саныыр этибит. Онтон быдан күүстээх, кубулҕаттаах индийскэй штамм кэлбитигэр, “антитела” тиийбэккэ, вирус тыҥаҕа киирэ охсон, иммунитет хотторор буолла.
Онон төһө “антитела” баарын эрдэ бэрэбиэркэлэниэххэ сөп. Ханнык баҕарар тест, холобур, “Вектор-Бест” көрдөрүүтэ 3-тэн 10-ҥа диэри буоллаҕына, “антитела” эппиэтэ сөптөөх таһымнаах. 1,1 миллимоль буоллаҕына, тест положительнай, ол эбэтэр, “антитела” баар. Өскөтүн, 15 буоллаҕына, ол аата нуорматтан 15 төгүл үрдүк эбит, долгуйумуохха сөп. Оттон 3,5 буоллаҕына, бу орто көрдөрүү. 1-ри таһынан – “антитела” аҕыйах, чэпчэки көрүҥүнэн ыалдьыаххытын сөп.
Быһыыны ылбыт да кэннэ, “антитела” таһыма сыыйа намтыыр. Сыл аҥаарынан иккистээн чэпчэкитик ыалдьыахха сөп. Быһыыны ылбыт дьон ыалдьаллар эрээри – хатылаан этэбин, чэпчэкитик. Ылбатах дьон ыараханнык ыалдьаллар, ити улахан араастаһыы.
Онон, бэйэм кэтээн көрүүм түмүгүнэн, ыалдьа илик, ыалдьыбыт да дьон быһыыны ылыҥ диэн сүбэлиибин. “Антитела” таһыма 10-тан үрдүк буоллаҕына, ылымыахха сөп. Стерильнэйэ суох иммунитекка “антитела” таһыма 1-10 икки ардынан баар буоллаҕына, индийскэй штаммы кыайара саарбах дии саныыбын.
Урут быһыыны ылбыт дьон хас да ыйынан иккистээн ылыахтарын сөп, ол иммунитет эппиэтин күүһүрдэр.
Быһыыны ылбыт дьон ыалдьаллар дуо?
Ыалдьаллар, үксүгэр “антитела” үөскүүрүгэр бириэмэ тиийбэтэх буоллаҕына. Холобур, иккис укуолун ылаат да, ыалдьыбыккыт. Ол аата, коронавируска сыстыбыккыт, иммунитеккыт тиийбэтэх, “антитела” аҕыйах. Онон быһыыны ылан баран, мааска кэтэргитин умнумаҥ. Сорох дьоҥҥо быһыы кэннэ иммуннай эппиэт 3 ыйынан, сорохторго 1 сылынан намтыыр. Быһыы кэннэ чэпчэкитик ыалдьаллар, тыҥалара эмсэҕэлээбэт, быраастар ону билэбит.
Быһыыны ылбатах дьон уопсастыбаҕа кутталлаахтар. Бастатан туран, киһи бэйэтин чугас дьонугар кутталы үөскэтэр.
Стерильнэй иммунитеттаахтар – ыараханнык ыалдьыбыт, эбэтэр, быһыы кэннэ үчүгэй иммунитеттаммыт дьон. Кинилэри ханнык да вирус кыайбат. Стерильнэйэ суох иммунитеттаах дьон – мөлтөх “антительнай” эппиэттээхтэр. Кинилэр урукку штаммҥа бэриммэттэр, тоҕо диэтэр, “антитела” баар. Ол эрээри күүстээх индийскэй штаммҥа бэриниэхтэрин сөп. Сарсын ханнык баҕарар австралийскай, эбэтэр, антарктическай диэннэр кэлиэхтэрин сөп. Онон, стерильнэйэ суох иммунитет сиэрэй зоната – бу вирус күүһүрэрин сиидэлиир дьон.
Стерильнэй уонна стерильнэйэ суох иммунитеттаах дьон ахсаана нэһилиэнньэ 80%-гар тиийиэр диэри вирус күүһүрэн иһиэ. 80%-ҥа ханнык баҕарар вирус эбиллэр кыаҕын сүтэрэр.
Араас дойҕохтор
Дьону араастаан куттуур дойҕохтор интэриниэккэ тарҕаналлар. Бастакытынан, “быһыыны ылбыт дьон оҕоломмот буолаллар” дииллэр. Яйцеклетка уонна сперматозоид аденовируска туох сыһыаннаахтарый? Тумуулаабыт киһи оҕоломмот буолар диэни истэ иликпин.
Иккиһинэн, “организмҥа атын гены киллэрэн, киһини генномодифицированнай бородууктаҕа кубулутуохтара”. Ханнык баҕарар инфекция, вирус, тумуу, куор, герпес – бу барыта атын геннэр. Бу ыарыыларынан ыалдьан баран, “генномодифицированнай” буолан хаалабыт дуо? Суох. Оттон “биочип” туһунан дойҕоҕу истиэхпин да баҕарбаппын.
“Былаас уорганнара, миэдиктэр соруйан дьоҥҥо эспэримиэн оҥороллор”. Дьиибэ идиэйэ, дьону быыһыыр, нэһилиэнньэни элбэтэр соруктаах миэдиктэр дьиҥнээхтии сыстыһыы элбэх кэмигэр тоҕо эмиэ эспэримиэннииллэр?
Быһыы тула бэлиитикэ дьайыыта элбэх, сорохтор дьону куттаан, туһана сатыыллар. Онон, бу сайын быһыыны ыларгытын уһатымаҥ. Коронавирус сылаас кэмҥэ да мөлтөөбөтө. Индийскэй штамм кэлиэн иннинэ уопсастыбаҕа кэлэктиибинэй иммунитет 50% кэриҥэ баара, билигин өссө намтаабыта буолуо. Күүстээх кэлэктиибинэй иммунитет нэһилиэнньэ 80%-на быһыыны ыллаҕына эрэ үөскүүр, оччоҕо ханнык да күүстээх штаммнар куттала суох буолаллар.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: kp.ru