Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитигэр Саха сиригэр устуоруйа пааматынньыктара хомолтолоох туруктарын туспа бэлиэтээн эттэ:
— Уруккуга убаастабыла суох сыһыантан ордук куһаҕан туох да суох. Хомойуох иһин билигин биһиги урукку кэм өйдөбүнньүктэригэр үтүө сыһыаннаахпытынан киэн туттар кыахпыт суох. Холобур, Дьокуускайга баар икки архитектурнай пааматынньыктар туруктара кыбыстыылаах быһыыны-майгыны үөскэтэр. Мин Ярославскай уулуссатыгар турар Реальнай училише уонна Эр дьон прогимназияларын туһунан этэбин. Бу дьиэлэртэн, хомойуох иһин, туох даҕаны хаалымаары гынна. Маннык сыһыан салҕанан барыа суохтаах. Онон Өрөспүүбүлүкэ Бырабыытплыстыбатыгар 2021 сыл саҥатыттан бу дьиэлэри сөргүтэр үлэлэри саҕалыырга сорудах биэрэбин.
Реставрация — көҥүллэммэт!
Кырдьык, бу устуоруйаны кэрэһилиир улахан архитектурнай пааматынньыктар бөрүкүтэ суох туруктаах тураллар. Сөргүтүү туһунан этэр буоллахха, хас биирдиилэрэ уустук устуоруйалаахтар, усулуобуйалаахтар. Ону Реальнай училище холобуругар ырытан көрүөҕүҥ. Бу дьиэни бүгүн баҕа санаа, үп баар да буоллаҕына реставрациялыыр кыах суох. Тоҕо? Судаарыстыбыннай эспэртиисэни оҥорор Саха сиринээҕи управление бу дьиэ тула тутуу, өрөмүөн уонна реставрациялыыр үлэлэри кыккыраччы бобон турардаах. Бу дьиэ анныгар бүтүн кыбаарталы уотунан хааччыйар ситимнэр сыталлар эбит. Онон дьиҥнээх уонна толору сөргүтүү билигин турар сиригэр кыаллыбат. Дьиҥэр, 17.05.2006 сыллаахха оҥоһуллубут тэхиньиичэскэй пааспар туоһулуурунан училище дьиэтэ 80% урусхалламмыта (износ здания) суруллубут.
Дьиэ устуоруйата
Түгэнинэн туһанан, бу дьиэ устуоруйатын санаан ааһыаҕыҥ. Дьокуускайдааҕы реальнай училище бастаан икки мэндиэмэннээх мас дьиэҕэ тэриллэр. 1905 сыллаахха үөрэнээччи ахсаана элбээн, саҥа таас дьиэ тутуутун туһунан кэпсэтии барбыт. Норуот үөрэҕириитин министиэристибэтин көрдөһүүтүнэн хааһынаттан 145 133 солкуобай көрүллүбүт. Дьиэ бырайыагын уонна симиэтэтин Д. Магидей диэн ааттаах инженер толорбут. Ыам ыйын 9 күнүгэр Судаарыстыбыннай сэбиэт сөбүлэспит бырайыагын ыраахтааҕы Николай II илии баттаан бигэргэппит. Бырайыагы олоххо киллэриигэ анаан туспа тутуу кэмитиэтэ тэриллибит, сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн уобалас күбүрүнээтэрэ Иоганн Крафт анаммыт.
1906 сылтан саҕалаан тутуу матырыйаалын араас тэрилтэлэртэн атыылаһыы саҕаламмыт. 25 тыһ. буут испиэскэ, 190 куб. саһаан таас, 2615 буут алебастр, биир мөлүйүөн кэриҥэ кыһыл кирпииччэ сакаастаммыт. 1908 сылтан саҕалаан 1910 сылга диэри Иркутскайтан ыҥырыллыбыт артыаллар тутууга үлэлээбиттэр. Ити кэмҥэ холоотоххо үлэ олус түргэн тэтиминэн түмүктэммит.
Бастаан дьиэни оһох уотунан ититэргэ былааннаабыттар. Тутуу кэмигэр итиччэ улахан дьиэни маһынан оттуу олус уустук буолсу диэн саҥа быһаарыныы ылбыттар — паровой оттугу киллэрэргэ. Хас даҕаны собуоту кытта суруйсуу түмүгүнэн «Кертинг» фирма паровой оһоҕо атыылаһаллыбыт. Дьиҥэр, ити быһаарыныы саарбах соҕус буолбут — ирбэт тоҥҥо турар улахан таас дьиэ итинник ититиигэ хайдах быһыылаахтык турара биллибэт этэ. Бастаан бу тэрил эҥкилэ суохтук үлэлэлээбит эрээри, 5-6 сыл ааһыыта, хочуоллар сылаастарыттан турар сирэ ирэн, хочуолунай онно хамсаабыт. Хочуолунай үөрэх дьиэтигэр ыкса турар буолан, дьиэ эркинэ сорох сиринэн сиҥнибит, үөрэх тохтотуллубут.
1934 сыллаахха дьиэ акылаатын көтөҕөн хапытаалынай өрөмүөн оҥоһуллубут, ити кэмҥэ саҥа аһыллыбыт педагогическай институт бу дьиэҕэ үлэтин саҕалаабыт. 1956 сылтан СГУ үөрэх кыһата буолбут. Араас сылларга историко-филологическай факультет уонна инженернэй-техническэй факультет устудьуоннара бу дьиэҕэ үөрэммиттэр. Бу кэм устата хас даҕаны хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбыта, онтон 90-с сылларга бүтэһиктээхтик хаарбах дьиэнэн биллэриллибит, өтөхсүйбүт.
Билиҥҥи туруга
Дьиэ билигин кырдьык олус мөлтөх туруктаах. Икки мэндиэмэннээх, “П” буукуба быһыылаах кирпииччэ тутуу үс киирэр ааннаах, Ярославскай уулуссатын 32/1 аадырыһыгар турар. Анал консервация үлэтэ ыытыллыбатах буолан хаар-ардах анныгар туран, сыллата кэбирии турар. Маҥнайгы этээскэ куруутун сайын ардах уута мунньуллар, кыһын ити уу дөйө тоҥор, ол түмүгэр дьиэ акылаата урусхалланар. Дьиэ мастан оҥоһуллубут ааннара, түннүктэрэ, муосталара суох буолбута ырааппыт. Иккис мэндиэмэҥҥэ баһаар буолбут бэлиэлэрэ бааллар. Иһирдьэнэн-таһырдьанан кирпииччэ үлтүрүкэйдэрэ сыталлар. Сөргүтүү үлэтэ ыытыллар буоллаҕына олус уустук буолара сабаҕаланар.
Хайдах сөргүтүөххэ сөбүй?
Бу ыйытыы өр кэмҥэ хоруйа суох турбута. Билигин, улахан дьоһуннаах этии кэнниттэн, араас быһаарар ньымалары тобулар кэм кэллэҕэ. Бэйэтин санаатын үллэстэригэр, Устуоруйа уонна култуура пааматынньыктарын харыстыыр Бүтүн Арассыыйатааҕы уопсастыба Саха сиринээҕи салаатын (ВООПиК) сэкирэтээриттэн, Дьокуускай куорат устуоруйатын чинчийээччи Александр Дьяконовтан көрдөстүбүт:
— Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитигэр бу кыһалҕаны инники кирбиигэ таһаарбытын суолтата сүдү улахан. Үйэ тухары күүтэн турбут дьыала миэстэтиттэн хамсыыр сыла үүннэҕэ диэн, Докуускай куорат өйдөбүнньүктэрин сөргүтүүнэн дьарыктанар дьон улаханнык үөрэн сылдьабыт.
Дьиҥэр, бу дьиэни бэйэтин турар сиригэр реставрациялыыр сатаммат — госэкспертиза бу туһунан бүтэһиктээх быһаарыытын эппитэ. Онон, сөргүтүү үлэтэ атын сиргэ сыҕарыттахха эрэ барыан сөп. Син биир дьиэ акылаата олоччу саҥа сыбаайалаах сиргэ туруохтаах. Онон ити турар сириттэн аҕыйах миэтэрэ сыҕарытан, акылаатын сирин оҥорон, саҥаттан сөргүтүүнэн дьарыктаныах тустаахпыт. Училишены сөргүтүү “реставрация” өйдөбүлүттэн атын, “реконструкция с использованием элементов исторического материала” диэн дьайыы күүтэрэ буолуо. Ол эбэтэр, хайдах тутуллубут чертежтарынан көрөн хаттаан тутуу уонна онно ордук үчүгэй туруктаах кэлбит тутуу сороҕун холбоон оҥоруу. Эркинин сорҕотун, тутуллубут кирпииччэтин туһанан, турар сириттэн эспэртиисэ төһө көҥүллүүрүнэн сыҕарытан тутуллуохтаах.
Ил Дархан “бүддьүөт таһынан үбү” туһанарга ыҥырбыта. Ол аата чааһынай дьону кыттыһарга ыҥыраллара буолуо. Бу үлэҕэ кыттыһыан баҕалаах дьон көстүөхтэрэ дии саныыбын. Куорат киинигэр тутуллар устуоруйаҕа сыһыаннаах эбийиэк, былаас көҥүлэ, инникини эрдэттэн өтө көрөр дьону интэриэһиргэтиэ дии саныыбын. Тус бэйэм, дьиэ үлэҕэ киирдэҕинэ, иһигэр хас да хоско куорат мусуойа киирэрэ эбитэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Егор Карпов, «Саха Сирэ» хаһыат, edersaas.ru