Сылгы атаҕа мууһурда, тыһа сарылаан бааһырда
Хотугу улуустарга быйылгы кыстык уратытык саҕаланна. Чуумпу акыйаантан кэлбит циклон сылаас салгыны аҕалан, күүстээх хаары түһэрдэ. Онуоха Халыма эҥээрэ улаханнык хабыллан, Үөһээ, Орто, Алын Халыма улуустарыгар, Муомаҕа, Абыйга уонна Усуйаанаҕа үс ыйга түһүөхтээх хаар ыга түстэ.
Хаар халыҥа биир миэтэрэттэн тахсыбыт, сорох сиргэ бэл, үс миэтэрэҕэ тиийбит! Халлаан сылаас буолан, хаар ааспыт нэдиэлэни быһа түспүт тыалга дэлби тибиллэн, аһары чиҥээбит, эбиитин сир ириэнэх, ону ааһан били күһүнү быһа ардаабыта, төрүт инчэҕэй сытар эбит. Инньэ гынан, тиэхиньикэтээҕэр буолуох сатыы да киһи сылдьара уустугуран, сүөһүлээх хаһаайыстыбалар оту тиэйиигэ-таһыыга эрэйдэммиттэр, ордук сыһыыга сылдьар сылгыга ыарахаттар үөскээбиттэр. Сылгылар атахтара муус буолбут, тыстара сарыланан аһаҕас бааска кубулуйбут… Бу нэдиэлэҕэ арҕааттан салгын охсон, хаар түһүүтэ арыый намырыйбыт курдук буолбут эрээри, синоптиктар син биир түһүө дииллэр.
Билигин бу улуустар оперативнай штабтары тэринэннэр, толору бэлэм буолуу эрэсиимигэр олороллор. Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтэ уонна атын да хонтуруоллуур уорганнар критерийгэ эппиэттээбэт диэбиттэрин үрдүнэн, Абый улууһа ыксаллаах балаһыанньаны биллэрдэ. Хаар халыҥа хас миэтэрэҕэ тиийдэҕинэ, төһө хоромньу таҕыстаҕына бу биэдэмистибэ ирдэбилигэр сөп түбэһэр аатырара буолла?
Баары да тиэрдэр уустугурда
– Биһиги бу алта улууска ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэри туруорса сылдьабыт, – диэтэ тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Афанасий Семенов сэтинньи 1 күнүгэр суруналыыстары кытары көрсүһүүгэ. – Барыларын кытары ыкса сибээһи тута олоробут. Саха өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы – тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Петр Алексеев үс төгүл видеоконференция ыытта.
Эмсэҕэлээбит улуустар бастатан туран, уматыгы, сэлээркэни уонна бэнсиини, туруорсаллар. Хоту дойдуга кыһыҥҥы суол күөлүнэн оҥоһуллар буоллаҕа, аны ол барыта уҥуоргута көстүбэт улахан эбэлэр. Муус уйбатыттан күөлү эргийэ барарга элбэх оттук-уматык наада. Онно төһө үп-харчы наада буолара ааҕылла-суоттана сылдьар. Билигин министиэристибэ мэктиэлээһининэн, «Сахаэнерго» уонна «Саханефтегазсбыт» хампаанньалар уматыгы иэс биэрэн эрэллэр. «Полярние авиалинии» хампаанньа Абыйга уонна Орто Халымаҕа улуус кииниттэн нэһилиэктэргэ эбиэһи уонна комбикорманы көмөлөһүү бэрээдэгинэн тиэрдиэхтээх. Ол эрээри, хаар түһэрэ тохтообот буолан, биир да бөртөлүөт көтө илик. «Гидрометсулууспа» икки хонугунан күн-дьыл арыый көнүө, тыал-куус тохтуо, хаар түһүүтэ намырыа диир. Онтон салгыы халлаан тымныйан, кыһыҥҥы киэбигэр киирэрин кэтэһиллэр. Урут даҕаны бу улуустарга кыһыҥҥы айан суола тохсунньу иккис аҥарыттан аһыллара. Оттон быйыл халлаан сылаас, хаар халыҥ буолан, муус олус чараас, улахан эбэлэр тоҥмокко сыталлар…
Оту «Бураанынан» таһан…
Мария Шарина, Орто Халыма улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын начальнигын солбуйааччы:
– Улуус үрдүнэн 3 тыһ. 700 сылгылаахпыт, 1 тыһ. 600 ынах сүөһүлээхпит. Сыл тахсар оппутун хааччынан, кыстыкка өссө саппаас оттоох киирбиппит. Күһүн уу суолунан 50 т комбикорманы, 20 т эбиэһи аҕалтарбыппыт. Онтон нэһилиэктэргэ төһө сүөһү-сылгы баарынан көрөн ыытарга бэлэмнээтибит да, хаар түһэрэ тохтообот, бөртөлүөт көтө илик.
Билиҥҥи туругунан 45 т бензини, 60 т сэлээркэни сайаапкалаан олоробут. Тыал тибэ турар буолан, тыраахтардар суолу тэлэ иликтэр, оту «Бураанынан» таһан сүөһүнү аһатабыт. Сылгыны хаар арыый чараас сиригэр таһаара сылдьабыт. Тыал хастаабыт сиринэн хаһыы син баар курдук да, сылгы ынахтыы аһаатаҕына эрэ табыллар буолла. Элбэх сүтүгү таһаарбат туһугар, хаһаайыстыбалар улахан сылгыны иитиигэ хаалларан, убаһа өттүн “тутталларыгар” сүбэлиибит.
Анатолий Стручков, «Тирэх» кэпэрэтиип салайааччыта, Абый нэһилиэгин олохтооҕо:
– Барыта 80 сүөһүлээхпит, ол иһигэр 50 ыанар ынахтаахпыт уонна 200 сылгылаахпыт. Сыл ахсын 45 туонна үүтү, биир оччо эти туттарарбыт. Быйыл дьэ ол саарбахтанна. Сайын ардаан сүгүн-саҕын оттоппотоҕо, сол курдук ардыы туран алтынньыттан хаарын саҕалаабыта. Ордук бу кэлиҥҥи уонча хонук устата быыстала суох хаардыы-хаардыы, тыалыран сордоото. Хаар халыҥа сорох сиринэн икки-үс миэтэрэҕэ тиийдэ, аны ол анна адьыр уу.
Оту тыраахтарынан тиэйэр кыаллыбат буолан, күн аайы түөртүү «Бураанынан» таһан сүөһүбүтүн аһатан турабыт. Үлүгэрдээх уматык онно кутуллар. Оттон сылгы туһунан тугу этиэмий? Көрбүт, сэрэйбит биир. Өтөрүнэн буолбатах, ыарахантан ыарахан кыстык кэллэ. Хастарын тутан хаалабыт?
Ааспыты сэгэттэххэ, 1859 сыл ахсынньыга илин эҥээр улуустарга биир түүн 1,5 миэтэрэ халыҥнаах хаар түспүт. Дьон балаҕаннарын аанын аспакка, кэлин отторун-мастарын тиэнэргэ бэркэ эрэйдэммиттэр, хаһыыга сылдьыбыт сылгылар хаарга хороччу тоҥон өлбүттэр… Саас ити хаартан дуоннаах уу кэлбэтэх, хатааһын, хара хапсыыр халлааҥҥа көтүппүт. Ити сыл «халыҥ хаар сута» диэн ааттаммыт.
Кыһалҕа дьону түмэр
Былыргыта буоллар, бу түбэлтэ эмиэ «халыҥ хаар сута» диэн аатырыа этэ да, билигин атын кэм. Эмсэҕэлээбиттэргэ көмө хайаан да оҥоһуллуо, ол эрээри, хаһан тохсунньуга-олунньуга суол аһыллан, киин улуустартан от-бурдук тиэрдиллиэр диэри үлэ миэстэтигэр тэрилиннэҕинэ табыллар. Онон, билигин улуустар, нэһилиэктэр дьаһалталара ыраахтан от кыайан тиэллибэтин учуоттааннар, чугас баар оту үллэстиини итиэннэ хаарга хаайтарбыт сылгыны, табаны куттала суох, хаар арыый халтаҥ сиригэр таһааран, аһатыыны, ыалдьыбыты эмтээһини тэрийэллэр, сылгы, таба ахсаанын чуолкайдыыллар.
Сүөһүлээх ыалларга нэһилиэнньэ баҕа өттүнэн көмөлөһөрө үөрдэр. Холобур, Орто Халыма улууһугар ааспыт өрөбүл күннэргэ тэрилтэ үлэһиттэрэ элбэх ыалга хотонтон дьиэҕэ диэри хаары күрдьэн суолу таһаарыыга, хаар анныттан оту хостооһуҥҥа субуотунньуктаатылар. Омос иһиттэххэ, ити үлэ дьоҕус курдугун иннигэр, суолтата дьоһун.
Киин улуустар олохтоохторо доҕордуу илиилэрин уунан эрэллэр. Үтүө бачыымы бастакынан «Хорообут» ХЭТ салайааччыта Прокопий Плотников көтөхтө. Абый дьонугар көмө быһыытынан 30 тонна оту биэрэрин туһунан суруйан, батсаабынан ыытта.
– Эдэр сылдьан аармыйаҕа Тиксиигэ сулууспалаабыт буоламмын хоту дойду тыалын-буурҕатын син билэбин, — диир Прокопий Романович. — Онон, дьоммун кытары сүбэлэһэн бараммын, “Абый биллэриилэрэ” бөлөххө сурук ыыппытым. Мэҥэ-Хаҥалас улууһуттан түөрт-биэс хаһаайыстыба көмөлөһүө этибит дэһэллэр.
Ыалларын, биир идэлээхтэрин өйөөн, Хаҥалас улууһуттан «Хачыкаат» ТХПК салайааччыта Роман Куприянов бурдук биэрэрин биллэрдэ. Ойуурдаах куобах охтубат.
Раиса СИБИРЯКОВА