Иван Бурцев кинигэтин туһунан
«Радиация» диэн тылы иһиттэххинэ билиҥҥи ааҕааччы этиҥ тардар дуо?.. Аан дойду үрдүнэн фашизмы кыайыы өрөгөйдөөн турдаҕына, оччотооҕу АХШ салалтата Япония икки куоратыгар атомнай буомбалары бырахпыта. Ол сэрии хаамыытын кыайыылаах өттүгэр уларытаары буолбатах. Бүтүн Эмиэрикэ кыһалҕатын онон эрэ быһаараары буолбатах… Оҕону-дьахтары, кырдьаҕастары, төрүүр ийэлэри сэймэктээһин, уотунан, дьаатынан уһуурдуу эрэ буолбатах… Ол баара-суоҕа атын судаарыстыбаларга суоһурҕаныы эрэ туһугар оҥоһуллубута! Бу алдьархайы умна быһыытыйдыбыт
Ол кэнниттэн аны Чернобыль иэдээнэ тахсыбыта. Биллиилээх учуонай, эколог А.В. Яблоков “Правда о ликвидаторах” диэн брошюратыгар Чернобыль атомнай станциятын саахалыгар үлэлээбит дьон 1986 сыллаахха бары эдэр, доруобай эбит буоллахтарына, биэс сыл ааспытын кэнниттэн 30 бырыһыаннара ыалдьыбыттар. Онтон уон сылынан 90–92 бырыһыаннара ыарыһах буолбуттара. Уон алта сылынан биир-икки эрэ киһи хаалбыта.
Челябинскай куораттан 100 биэрэстэлээх сиргэ Челябинск‑40 диэн ааттаммыт “10 нүөмэрдээх база” баар этэ. Онно тахсыбыт саахал кистэлэҥҥэ тутуллубута. Оттон Хотугу муустаах акыйааҥҥа баар Новая Земля диэн арыыга дэлби тэптэриилэр оҥоһуллубуттара Өрөспүүбүлүкэбитигэр, сир анныгар диэн ааттаан, 12 ядернай дэлби тэптэриилэр оҥоһуллубуттарын умна быһыытыйдыбыт. Дьэ, ити курдук, күннээҕи кыһалҕабытыгар, ырыынак ыгыытыгар түбэһэммит биллибэккэ-көстүбэккэ кэрбии сылдьар радиация туһунан умна быһыытыйдыбыт. 1963 сыллаахха СССР, Великобритания уонна Америка ядернай сэрии сэбин боруобалааһыны бобор туһунан дуогабарга илии баттаабыттара. Онно Эмиэрикэ бэрэсидьиэнэ Джон Кеннеди: «Число детей и внуков, чьи кости будут поражены раком, кровь лейкозом, легкие ядом не предмет для статистики… Все мы живем на одной маленькой планете. Все мы дышим одним воздухом. И все мы смертны» диэбитэ биллэр. Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин радиацияҕа сыһыаннаах матырыйаалларыгар: «Мы не унаследовали Землю у наших отцов. Мы взяли ее в долг у наших детей» диэн суруллубута эмиэ баар эбит. Ол аата, кэлэр көлүөнэлэр иннилэригэр биһиги эппиэтинэһи сүгүөхтээхпит. Дьэ, итинник эппиэтинэһи сүгэн олоҕун бүтүннүүтүн Сахатын сирин Ийэ айылҕатын араҥаччылыы сатыы сылдьар Иван Семенович Бурцев соторутааҕыта “Якутия радиоактивная» диэн кинигэни бэчээттэтэн таһаарда.
Мин маҥнай бу дьикти киһини биир кулууп сценатыгар кыһыҥҥы айан таҥастаах тахсан араатардаабытын түбэһэн истибитим. Ол ханнык эрэ улахан, Арассыыйа таһымнаах быыбар аймалҕана быһыылаах этэ. Дьоҕус баҕайы киһи бэйэтэ геолог буоларын, хандьытаат итэҕэллээх киһитэ буоларын билиһиннэрэн баран, баар балаһыанньаны курдурҕаччы ырытан, бэрт элбэҕи кириитикэлээн “кумалаан” киирэн барбыта. Оччолорго бу киһи билэрэ элбэҕин, этэрэ-тыынара хорсунун сөҕө санаабыттаахпын. Онно эрэ биһиэхэ, “сир анныгар” диэн ааттаан, 12 ядернай дэлби тэптэрии оҥоһуллубутун туһунан истибиттээхпин.
Научнай сыаннастаах кинигэ
Иван Бурцев саҥа кинигэтигэр хорсуннук дойдутун айылҕатын, дьонун-сэргэтин доруобуйатын, кэнэҕэски көлүөнэлэр дьылҕаларын туһугар туруулаһан суруйбут. Бу кинигэ хас биирдии сирэйин арыйдаххына, тэлгэһэҥ иһиттэн саҕалаан, аан дойду таһымыгар тиийэ билбэтэххин билиэҕиҥ, сөхпөтөххүн сөҕүөҕүҥ. Холобур, 1964–1988 сыллар усталарыгар Сэбиэскэй Сойуус сиригэр-уотугар 124 сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэр ыытыллыбыттар, олортон 42‑тэ Новай Земляҕа, 12‑тэ биһиэхэ, Сахабыт сиригэр… Ол барыта бу кинигэҕэ ыйыгар-күнүгэр тиийэ сурулла сылдьар. Өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа, Сойуус уонна аан дойду таһымнарыгар уураахтары, дьаһаллары, бырагыраамалары, резолюциялары бэлэмнээн таһаартарбытын ааҕан сиппэккин. Ону таһынан туруорсуу, быһаарыы, ирдэбил, дакаастыыр сүүһүнэн суруктары ыыппытын эбэн кэбис.
Иван Семенович техникгеофизик уонна инженер-геолог. Биир да наукаҕа анал аата суох, улахан дуоһунаһа эмиэ суох. Ол эрээри кини тэрийбит аптарытыаттаах кэмитиэттэригэр, хамыыһыйаларыгар аан дойду, сойуус, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах учуонайдар кыттыыны ылбыт, биһирээбит, үрдүктүк сыаналаабыт буолаллар эбит. Аҥаардас бу кинигэтин суруйарыгар геолого-минералогическай наука доктора, профессор В. Н. Макаров, экономическай наука доктора, профессор И. И. Поисеев, физико-математическай наука доктора, профессор Л. Н. Ксенофонтов, биологическай наука доктора П. И. Собакин, ити наукалар кандидаттара Н. А. Каратаева, С. П. Готовцев уонна биолог Н. Н. Васильева сүбэ-ама, көмө буолбуттарыгар махтанар. Онон бу кинигэ научнай сыаннастааҕар саарбахтааһын суох буолан тахсар!
Сүүрбэччэ сыл устата
Учуонайдарынан көмөлөһүннэрэн суруллубут кинигэни өйдүү охсубаппыт буолуо диэтэххитинэ, өйдөммөт тыллар уонна аан дойдутааҕы тэрилтэлэр кылгатыллыбыт ааттара быһаарылла сылдьар. Холобур, МАГАТЭ-Международное агенство по атомной энергии при ООН, ВНИИХТ-Всероссийский научно-исследовательский институт химической технологии Минатома, АГСМ-аэро-гамма-спектрометрическая съемка. “Дьоннор аныгы кэмҥэ олус наадалаах терминнэри өйдөөбөттөр. Ол курдук, микрорентгент, миллирентген, зиверт, грей диэн тыллары, туһаммат буоланнар, өйдүү охсубаттар. Итиннэ биһиги учуонайдар бэйэбит буруйдаахпыт, дьоҥҥо биллэрэн-өйдөтөн испэппит» диэбит РФ доруобуйа харыстабылын научнай-чинчийэр институтун директора П. В. Рамзаев. Дьэ, ол иһин Иван Бурцев бу кинигэтигэр “Термины, критерии, нормативы” диэн туспа эмиэ быһаарыы салаалаах.
Бу чахчы сэдэх кинигэ “Сахаада” издательствоҕа 650 эрэ ахсаанынан таһаарыллыбыт. Мин санаабар, өрөспүүбүлүкэбит үөрэҕин тэрилтэлэрэ устудьуоннарга, үрдүкү кылаас оҕолоругар анал билиини-көрүүнү биэрэр үлэлэригэр, эмчиттэр, экологтар сыттыктарын анныгар укта сылдьыах кинигэлэрэ буолууһу. Бу кинигэ Сахабыт сиригэр үөскээбит, дьоммут-сэргэбит чөл туругар суоһаабыт кыһалҕалары өйдүүр салайааччылар харахтарыгар таба түбэстэҕинэ, өссө да хаттаан бэчээттэниэ, норуот ортотугар ыытыллар анал үлэ уонна үөрэх учебнига буолуо диэн сэрэйэбин.
Иван Семенович өссө 2002 сыллаахха бу кинигэтин саҕалаабытын туһунан суруйар. Ол сүүрбэ сыллааҕыта сүһүөхтэрин үрдүгэр сылдьар, анал билиилээх-көрүүлээх, дойдуларын муҥура суох таптыыр, хорсун санаалаах дьон радиация содулун, кистэлэҥнэрин арыйан, эспэдииссийэлэри, научнай кэмпириэнсийэлэри тэрийэн омуктарын кэскилин араҥаччылаатахтара… “Ол эрээри, кинигэбин түргэнник суруйа охсор кыаллыбатаҕа. Саҥаттан саҥа матырыйааллары көрдөөн булар наада буолбута. Ону таһынан, бу уустук үлэҕэ муҥутуур кырдьыктаах буолар соругу туруоруммутум. Ол эмиэ элбэх кэми-кэрдиини эрэйэрэ. Кэмниэ-кэнэҕэс, хомойуох иһин, билигин суох буолбут, мин ытыктыыр, сүгүрүйэр дьоннорум, биир идэлээхтэрим сорудахтарын, эрэллэрин, сүбэлэрин толордум. Бу кинигэ — кинилэр үйэлээх өйдөбүнньүктэрэ! — диир ааптар.
Николай Крылов,
суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата.
Хаартыска «Эхо столицы» хаһыаттан:
https://exo-ykt.ru/articles/ pod-nogami-zadrozhala-zemlya